دریاچه اورمیه - علل خشکسالی و کارهای صورت گرفته

درياچه اورميه دومين درياچه آب شور جهان با 4 هزار و 810 كيلومتر مربع مساحت يكي از نادرترين ذخيره گاه هاي زيستي آزربایجان، ايران و جهان و داراي 102 جزيره كوچك و بزرگ است. درياچه اورمیه به همراه جزاير دروني آن از سوي سازمان يونسكو به عنوان ذخيره گاه طبيعي به ثبت جهاني رسيده است.

حوزه آبريز درياچه اورمیه (اورمو گولو) بيش از 50 هزار كيلومتر مربع مساحت دارد و بيش از 30 رودخانه بزرگ و كوچك آب هاي سطحي را به اين درياچه مي ريزند.سطح درياچه اورميه از سطح آب هاي آزاد در زمان پرآبي 1278 متر بالاتر است كه در حال حاضر به دلايل متعددي از جمله ایجاد سدهای متعدد، افزایش کشاورزی، افزایش دما، کاه باران و ... با 7 متر كاهش به 1271 متر رسيده است.  بي آبي سطح وسيعي از ساحل اين درياچه را به مساحت تقريبي 150 هزار هكتار از زير آب خارج و به نمكزار تبديل كرده است.

با كاهش عمق آب درياچه اورمیه تعدادي از جزاير موجود به هم وصل شده اند و عبور و مرور شناور به جزاير براي حفاظت و حمايت از گونه هاي جانوران حفاظت شده به سختي انجام مي گيرد. پلاژها و اماكن توريستي كنار درياچه اورميه تقريبا خالي از مسافر شده و اسكله هاي شناورهاي اين درياچه بويژه در مناطقي چون رشكان – قویون داغی (كبودان) و ائششک (اشك) از كار افتاده اند. با گذر از سواحل درياچه اورميه مي توان به راحتي نمكزارها و كوه هاي نمكي را ديد كه طي چند سال اخير بر وسعت آنها افزوده شد ه است. كاشناسان معتقدند اين كوچك شدن مساحت درياچه اورمیه هشدار مهمي است ، زيرا شوره زار حاصل از اين عقب نشيني تمام اراضي ، مزارع و نواحي مسكوني و آبادي هاي اطراف را تهديد مي كند. با وزش باد نمك موجود در شوره زارهاي پديد آمده به سوي اين اراضي و نواحي مسكوني منتشر شده و همين امر خود موجب خشكسالي مي شود و تأثير مستقيمي بر روي منطقه، سلامت مردم محلی و کشورهای همسایه و افزايش مهاجرت به شهرها خواهد داشت.

از نظر كارشناسان طوفان هاي حامل نمك در اطراف درياچه اورميه زمين هاي كشاورزي را به شدت تهديد مي كند. استنشاق نمك معلق در هوا نيز مي تواند منجر به افزايش فشار خون ساكنان بومي منطقه شده و به عنوان زمينه اي براي ساير بيماريها جای پا باز كند.

كارشناسان خاك معتقدند اساسا كويرها از نظر خاك به دو دسته : كوير نمك و كوير بدون نمك تقسيم  مي شود كه كوير نمكي از نوع بسيار خطرناك به شمار مي رود چون ادامه حيات گونه هاي جانوري را به خطر مي اندازد.

درياچه اورميه زيستگاه يك گونه منحصر به فرد از آرتیميا بنام آرتمیا اورمیانا و دومين زيستگاه بزرگ آرتیميا در جهان است كه تا سال 76 توليد آرتیميا در درياچه اورمیه  بسيار بالا و ارزشي معادل 10 ميليارد دلار داشت كه از سال 1377 با آغاز بحران خشكسالي توليد اين آبزي سخت پوست سال به سال كمتر شد و هم اكنون نسبت به بهترين زمان نزديك به 100 برابر تعداد آرتیميا در درياچه اورميه كاهش يافته است. آرتیميا اورمیانا تنها موجود زنده آب اين درياچه اورمیه به دليل افزايش شوري آب به حد اشباع (بيش از 350 گرم در ليتر) زادآوري خود را تقريبا از دست داده است و تعداد آرتیميا از 30 عدد در ليتر (در شرايط نرمال) به يك عدد در ليتر كاهش يافته است كه ادامه شرايط بحراني درياچه اورمیه مي تواند آرتیميا را همراه با خود درياچه اورمیه از بين ببرد.

طبق اظهارات مسئولان پارك ملي درياچه اورميه با تمام زيبائيهاي خود به يك بحران زيست محيطي تبديل شده است. وجود پرندگاني همچون فلامينگو و پليكان سفيد يكي از ويژگي هاي تنوع زيستي در درياچه اورميه است كه در جزاير 9 گانه پارك ملي درياچه اورميه جوجه آوري دارند. باتوجه به روند خشكسالي در 10 سال اخير وتغييرات اكولوژيك در سطح جزاير 9 گانه كه از طريق خشك شدن اطراف جزاير و بهم پيوستن آنها صورت گرفته تعداد جمعيت تخمگذار اين پرندگان بسيار كاهش يافته و اين امر نشان دهنده تأثير خشكسالي بر پرندگان ساكن پارك ملي درياچه اورميه است.

با توجه به مسائلي كه اشاره شد وضعيت درياچه اورميه بسيار بحراني است و طبق گفته معاونت عمراني استاندار آزربايجان غربي راه كاري ملي مي طلبد. البته تبعات خشكسالي درياچه اورميه بر كسي پوشيده نيست و اين را مي توان از نامه 221 نماينده مجلس به رئيس جمهور دريافت. آنها خواستار احياي درياچه اورميه شده اند ولی فعلاً که فریاد رسی برای این دریاچه مظلوم نیست.

عوامل بحران ساز

كارشناساني كه روي درياچه اورميه و وضعيت آن مطالعه كرده اند معتقدند سهم عوامل انساني از تهديد درياچه اورميه 30 درصد است! و مابقي به عواملي چون خشكسالي ، شرايط جوي ،تبخيرو... باز مي گردد. به اعتقاد كارشناسان حفاظت از محيط زيست ، عوامل انساني از طريق ساخت بي رويه سدها در خشك شدن بخشي از درياچه تأثير داشته اند چرا كه ساخت سدها جريان آبها را كنترل كرده و مانع ورود آن به درياچه اورمیه مي شود. در اكثر رودخانه هاي منتهي به اين درياچه تعداد زيادي سد ساخته شده كه برخي از آنها مورد بهره برداري قرار گرفته و برخي نيز در حال احداث هستند. در حال حاضر 5 سد ساووجبولاق (مهاباد) – شهرچايي اورميه – سد ماكو – حسنلوي سولدوز (نقده) و شهيد كاظمي به ی که ند ی (بوكان) در آزربايجان غربي وجود دارد كه اين تعداد درمجموع يك ميليارد و 700 ميليون متر مكعب از آب هاي جاري استان آزربایجان غربی را مهار كرده است. اين در حالي است كه 11 سد ديگر در حوزه آبريز درياچه اورميه با ظرفيت كلي يك ميليارد و 543 ميليون متر مكعب در دست احداث است  که از این تعداد 7 سد به ظرفیت 235 میلیون متر مکعب تا پايان امسال مورد بهره برداري قرار خواهند گرفت.بنا به اظهارات يكي از مسئولان، تبخير سالانه آب درياچه اورميه 5/5 ميليارد متر مكعب و ورودي آب سالانه به درياچه اورميه 5/1 ميليارد متر مكعب بوده است كه اين وضعيت، درياچه اورميه را در سراشيب اضمحلال و سقوط قرار داده است. كاهش قابل ملاحظه ميزان بارندگي در سال هاي اخير و وابستگي مستقيم بارش با حجم روان آب ورودي به درياچه اورمیه نقش تأثيرگذاري در پائين رفتن سطح آب درياچه داشته است.

افزايش دما و تبخير سطح درياچه اورمیه يكي ديگر از عوامل اقليمي تأثيرگذار در خشك شدن درياچه است. البته افزايش دما و تبخير در حوضه آبخيز درياچه اورميه مي تواند از پديده گرم شدن كره زمين در سال هاي اخير باشد. بنا به گفته كارشناسان به دليل غيرقابل كنترل بودن عوامل اقليمي مي توان با توجه به نقش 30 الي 33 درصدی عوامل انساني چنان برنامه ريزي كرد كه در بهبود و ضعيت آن درياچه تأثيرگذار باشد.

بالا بردن راندمان آبياري و تعمير الگوي كشت و گرايش به سمت گونه هايي با نياز آبي محدود ، تغيير واصلاح مديريت بهره برداري از منابع آبي كه با احداث شبكه هاي آبياري مدرن و تحت فشار مي تواند براي استفاده بهينه از منابع آب حوضه آبخيز درياچه اورميه پاسخگو باشد.

با توجه به موارد مورد اشاره و فاجعه خشك شدن درياچه اورميه ،اين شرايط بحراني مديريت خاصي را مي طلبد. بنا به اظهارات مقامات، اقدامات انجام شده در اين خصوص طي سال هاي اخير به شرح زير است:!

بنا به اظهارات مسئول هماهنگ كننده طرح حفاظت از تالاب هاي ايران طرح حفاظت از تالاب ها ، طرح مشترك بين ايران و صندوق تسهيلات جهاني محيط زيست (CEF) است كه از سال 2006 ميلادي اقدامات اجرایي آن آغاز شده است.

اولين كارگاه برنامه ريزي مديريت درياچه اورميه با همكاري مشاورين بين المللي حفاظت از تالاب هاي ايران 14 و 15 تيرماه سال 1386 با حضور كاشناساني از ادارات كل حفاظت محيط زيست، استانداري ها ،سازمان هاي جهاد كشاورزي و آب منطقه اي گردشگري و ميراث فرهنگي ، شيلات، منابع طبيعي و سازمانهاي مردمي و نهادها و ساير ارگان هاي مربوطه استان هاي آزربايجان شرقي و آزربایجان غربي در شهر اورميه برگزار شد. ويرايش دوم اين برنامه در كارگاه دوم برنامه ريزي مديريت درياچه اورميه 26 و 27 آبان ماه سال 1386 (حدودا سه ماه بعد) در تبريز برگزار شد و مورد بحث و تبادل نظر ذي نفعان و كارشناسان مدعو قرار گرفت و براساس نظرات اين افراد اصلاح گرديد.

در خرداد ماه سال 1387 موافقت نامه حفاظت و مديريت پايدار درياچه اورميه به همراه ساختار و شرح خدمات كميته ملي و شوراي منطقه اي مديريت پايدار درياچه اورمیه و آخرين نسخه از برنامه مديريت درياچه اورميه توسط اين دفتر تهيه و پس از تأئيد سازمان محيط زيست به وزراي ( نيرو، جهاد كشاورزي، كشور) و استانداري هاي آزربايجان غربي ، آزربایجان شرقي و كردستان ارسال شد.

اين موافقت نامه در چهارمين جلسه كميته راهبردي طرح در كميته تخصصي شوراي عالي مطرح و جزئيات متن آن تصويب و با حضور نمايندگان اعضاي اصلي شوراي عالي آب و نمايندگان استانهاي آزربايجان غربي و آزربایجان  شرقي نهايي مي شود. اين سند 24 و 25 مهرماه سال جاري طي مراسمي توسط استانداران  استان هاي آزربايجان غربي، آزربايجان شرقي – كردستان و وزراي نيرو – جهاد كشاورزي و رئيس سازمان محيط زيست كشور امضاء مي شود .

اين تفاهم نامه و سند مديريت يكپارچه درياچه اورميه به دلايل زير به تصويب رسيد:

درياچه اورميه و تالاب هاي اقماري آن در سطح بين المللي و ملي يك زيست بوم بسيار باارزش و با اهميت است كه تأمين كننده ارزش هاي اقتصادي – اجتماعي و فرهنگي و زيست محيطي در سطح حوزه مي باشد و به عنوان تالاب بين المللي در كنوانسيون رامسر به ثبت رسيده ودر سازمان ملل متحد به عنوان ذخيره گاه زيست كره شناخته شده و در سطح كشورنیز به عنوان پارك ملي شناخته شده است. با توجه به كم آبي درياچه اورمیه ممكن است كاركردهایي اين زيست بوم را تهديد نمايد كه در اين صورت احتمال اثرات منفي خواهد داشت.

با بهره گيري از مواد 67 و 17 قانون برنامه توسعه اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي كشور در راستاي استقرار رويكرد مديريت زيست بومي براي درياچه اورميه و مديريت به هم پيوسته منابع آب و خاك و لزوم تقويت همكاري هاي مشترك بين كليه ارگان هاي مرتبط در سطح حوضه آبخيز درياچه اورميه به عنوان يك زيست بوم واحد تفاهم نامه همكاري في مابين سازمان حفاظت محيط زيست و وزارتخانه هاي نيرو – جهادكشاورزي – كشور و استانداري آزربايجان غربي – آزربايجان شرقي و كردستان در 6 ماده و 6 تبصره منعقد گرديد

اين تفاهم نامه كل حوضه آبخيز درياچه اورميه و اراضي واقع در داخل مرز آن به ويژه درياچه اورميه و تالاب هاي اقماري آن را دربر مي گيرد. درياچه اي با آب كافي براي پايدارسازي چشم انداز زيبا و تنوع زيستي غني كه مردم و جوامع محلی از ظرفيت هاي حوضه آبخيز آن بهره برداري خردمندانه مي كنند و آگاهانه در حفاظت پايدار آن كوشا هستند و درياچه بستري براي تقويت تعامل و گسترش همكاري هاي سازنده ميان نهادها در سطوح ملي واستان هاي ذيربط به عنوان چشم انداز مديريت بلندمدت درياچه اورميه در تفاهم نامه قيد شده است. براساس اين تفاهم نامه كميته ملي مديريت پايدار حوضه آبريز درياچه اورميه در سطح ستادي و شوراي منطقه اي مديريت حوضه آبريز درياچه اورميه به طور مشترك بين استان هاي آزربايجان غربي – آزربايجان شرقي – كردستان تشكيل مي گردد. وظيفه اصلي كميته فوق تنظيم ظرفيت هاي توسعه و هماهنگي و تلفيق فعاليت هاي توسعه در سطوح حوضه آبريز با در نظر گرفتن اصول مديريت زيست بومي و در راستاي پايداري درياچه اورمیه و زيست بوم هاي وابسته به آن است. در سطح حوضه اي شوراي منطقه اي مديريت حوضه آبخيز تشكيل مي گردد. اين شورا به طور مشترك بين استان هاي آزربايجان شرقي و آزربايجان غربي شكل مي گيرد. وظيفه شورا اجراي برنامه مديريت جامع درياچه اورميه و ارزيابي و  بازنگري آن را در سال پنجم بر عهده دارد.هر يك از استانها اين تفاهم نامه را در قالب بودجه هاي استاني به سهم خود هزينه هاي عمليات اولويت بندي شده در برنامه جامع درياچه اورميه براساس كارشناسي و پيشنهاد دستگاه اجرايي ذيربط در بودجه ريزي سالانه پيش بيني و به دستگاه مربوطه تخصيص خواهد داد. سازمان ها و وزارتخانه هاي ذيربط مي توانند حسب اولويت هاي پيش بيني شده و مفاد برنامه جامع مديريت درياچه اورميه يا هماهنگي شوراي منطقه اي مديريت حوضه آبخیز درياچه اورميه بودجه هايي از محل منابع محلي تخصيص بدهند. گفتني است دبيرخانه مركزي شوراي منطقه اي مديريت درياچه اورميه در استان آزربايجان غربي مستقر خواهد بود و رياست دوره اول با همين استان مي باشد كه به صورت دوره اي 2 ساله رياست شورا قابل تغيير خواهد بود. اين تفاهم نامه مدت 5 سال اعتبار دارد و پس از آن نيز تا اعلام كتبي هر يك از طرفين به قوت خود باقي است .                                              

اثرات كم آبي و خشكسالي علاوه بر درياچه اورميه در كل استان و در بخش هاي مختلف اثرات سويي گذاشته و خسارت هاي غيرقابل جبراني را به بار آورده است .به دليل كم آبي بخش قابل توجهي از آب هاي سطحي و زيرزميني استان براي آبياري اراضي كشاورزي مصرف مي شود و اين امر موجب كاهش آبها و سفره هاي زيرزميني مي شود.رئيس سازمان جهاد كشاورزي آذربايجان غربي خسارات ناشي از محصولات كشاورزي استان را 41 درصد اعلام كرده مي گويد : پيش بيني مي شود 2 ميليون و 500 هزارتن از محصولات كشاورزي توليدي استان دچار خسارت شود.طبق اظهارات مسئولان، خسارات ناشي ازخشكسالي در بخش زراعت استان 46 درصد ، در بخش باغات 2/44 درصد ، در بخش دام و طيور 3/16 درصد ، در آبزيان 20 درصد و منابع طبيعي و مراتع 6/33 درصد پيش بيني مي شود.بيماري هاي ناشي ازكم آبي در بين دام و طيور نيز جاي خود دارد.طبق اظهارات  مسئولان  شركت آب منطقه اي  در  حال   حاضرميزان ذخيره آب پشت  5 سد به ی که ندی (بوكان) ،ساووجبولاق (مهاباد) ، ماكو ،حسنلوي سولدوز (نقده) و شهرچايي اورميه 991 ميليون متر مكعب است كه نسبت به مدت زمان مشابه سال قبل كاهش نشان مي دهد و ... .كه البته ستادي تحت عنوان ستاد مديريت كاهش اثرات كم آبي در استان تشكيل شده است تا با برنامه ريزي و ارائه راه کارهاي استفاده بهينه از آب مصرف آب را در بخش كشاورزي به طور عمده مديريت نمايد.

البته در آخر لازم به ذکر می باشد که تمامی این موارد فقط روی کاغذ مانده و قدمی در جهت احیای دریاچه اورمیه برداشته نشده است. و وضعیت دریاچه اورمیه روز به روز وخیم تر و بحرانی تر می شود.