خشک شدن دریاچه آرال و نگرشی بر وضعیت دریاچه اورمیه

اومود اورمولو

دریاچه آرال روزگاری 4 مین دریاچه بزرگ جهان بود، دریاچه آرال مابین مرزهای ازبکستان و قزاقستان قرار گرفته است که توسط سیاست های اتحاد جماهیر شوری محکوم به خشکیده شدن گشت. دریاچه اورمیه نیز دومین دریاچه آب شور جهان می باشد که طی سالهای گذشته با روند صعودی خشک شدن مواجه شده به طوریکه اکنون بیش از 65% دریاچه اورمیه تماماً خشک شده است. خشک شدن دریاچه های آرال و اورمیه دارای شباهت هائی میباشد که در این نوشته به آن شباهت ها خواهیم پرداخت.  

دریاچه آرال برای ادامه حیات خود به آب های آمو دریا (جیهان) و سردریا (سیهان) وابسته بود، چون به علت قرارگیری دریاچه آرال در جغرافیائی خاص مقدار بخار آب در هنگام فصول گرم سال بیشتر از مقدار بارش باران، آب های زیرزمینی و ... در همان فصول سال بود. با کاهش آب رودهای مذکور سرنوشت دریاچه آرال نیز دچار تغییر شگرفی شد به طوریکه در سال 1990 دریاچه آرال به دو قسمت آرال شمالی و آرال جنوبی تقسیم گشت. قسمت جنوبی آرال که بزرگتر از قسمت شمالی بود در سال 2007 از حجم 708 به 75 km3 مبدل شده و خود این قسمت نیز به دو قسمت غربی و شرقی تقسیم گشت. حجم نمک آب در هر لیتر نیز به 100 گرم رسید، به طور معمول متوسط نمک آب های اقیانوس 35 گرم در لیتر می باشد که خود به خوبی حاکی از وضیعت وخیم دریاچه آرال بود.

در سال های مابین 1960 تا 2000 آب رودهائی که به دریاچه آرال سرازیر می شد صرف کشت زمینهای پنبه شد به طوریکه در این سالها مقدار محصول پنبه بدست آمده دوبرابر شده بود. سردمداران آن روز اتحاد جماهیر شوروی از محصول پنبه به عنوان "طلای سفید" یاد کرده و هزاران پروژه برای افزایش محصول پنبه را به اجرا گذاشتند که برای آبیاری این مزارع پهناور پنبه نیاز به آب های فراوانی بود که این آبها نیز از رودخانه هائی که به دریاچه آرال سرازیر می شدند تامین می شد.

خشک شدن و تکه تکه شدن دریاچه آرال به همراه خود نتایجی را نیز به بار آورد.

بستر دریاچه آرال به ابعاد 54.000 کیلومتر مربع تبدیل به صحرای شن شد.

بسیاری از شهرها و روستاهائی که در کنار سواحل دریاچه آرال قرار داشتند با خشک شدن دریاچه آرال هزاران کیلومتر فاصله گرفتند. بسیاری از بندرها و راه های ارتباطی بندرها تماماً محو شدند. گشودن راه از بنادر به دریاچه نیز تنها با هزینه های نجومی قابل تحقق بود.

بسیاری از بنادر که روزگاری میزبان هزاران کشتی و قایق بزرگ و کوچک بودند به قبرستان قایق ها مبدل شدند. دقیقاً دریاچه آرال گورستان قایق های ماهیگیری شد.

روزگاری در دریاچه آرال هزاران خانواده از شغل ماهیگیری کسب درامد می کردند و امورات خود را می گذارندند ولی امروزه در یاس و ناامیدی مطلق اند. بسیاری از این انسانها پس از شغل ماهیگیری درآمد و شغل دیگری نداشته و امروزه برای ادامه حیات خود در مجادله اند. 

روزگای اراضی دریاچه آرال که مملو از آب و سرسبزی بود امروزه به محل رقص طوفانهای شن و نمک مبدل گشته اند. بسیاری از مواد شیمیائی که در زمینهای کشاورزی حوضه دریاچه آرال بودند با درهم آمیختگی بادها نمکی و شنی سبب آلودگی بیش از حد منطقه گشته اند.

حوزه دریاچه آرال در سال 1960 دارای 300 گونه گیاهی، 35 گونه پرنده و 23 گونه دیگر بود، بسیاری از گونه های حیوانی موجود در منطقه به کلی از بین رفت به طوریکه بر اساس آمار نصف حیات وحش موجود در حوزه آبی دریاچه آرال پس از خشک شدن دریاچه نابود شدند. اکوسیستم به طور جدی دچار تغییر شگرفی شد، در این حجم از مقدار کم آبی، شن و نمک تنها چند گونه انگشت شمار قادر به ادامه حیات خود شدند. در سال 1960 بیش از 34 گونه ماهی در دریاچه آرال ثبت شده بود، هر ساله حدود 60 تن ماهی از دریاچه آرال سید می شد.   

دریاچه آرال قبل از خشک شدن سبب حفط تعادل دما در منطقه می گشت که پس از خشک شدن دریاچه این تعادل به کلی به هم خورد به طوریکه تابستانها بسیار گرم، زمستانها بسیار سرد و مقدار باران نیز به شدت افت کرد. از نتایج این تغییر تعادل فصول می توان به هم خورد شکفتن دانه ها اشاره کرد.

بسیاری از اراضی دریاچه آرال که روزگاری محل کاشت محصولات مختلف بود امروزه به علت وجود بادهای شنی و نمکی قادر به هیچ کاربردی نمی باشند. بادهائی که از شمال می وزند تا مصافت های 500 کیلومتری را در هم می نوردند، حتی تاثیرات این بادها در ژاپن و اسکاندیناوی نیز حس می گردد. آمو دلتا که در جنوب دریاچه آرال واقع شده و یکی از حاصلخیزترین مناطق منطقه می باشد به علت وجود این بادها و تاثیرات آنها دچار مشکلات متعددی در شکفته شدن و .. گشته است. 

بسیاری از انسانها تندرست منطقه که سالها در کنار دریاچه آرال زیسته اند امروزه به علت وزش بادهای سمی دچار انواع بیماری های تنفسی، گوارشی و سرطانی گشته اند.  

پس از خشک شدن دریاچه آرال بسیاری از زنان منطقه به علت عدم تغذیه درست از مواد غذائی دریائی دچار سقط جنین های متعدی شده اند.

کارخانه ها و شرکتهای متعدد کنسرو سازی و تولید محصولات آبزی موجود در منطقه امروزه به مکان زندگی حشرات تبدیل شده است. 

مردم منطقه برای استفاده از آب شیرین دچار زحمت های فراوانی گشته اند.

در اوایل سالهای 1954 تا 1990 نیروهای اتحاد جماهیر شوروی در جزیره ای به نام Vozrojdenie یا "مقاومت" بیش از 40 نوع سلاح بیلوژیک را آزمایش کرده اند، تاثیرات این سلاح های بیولوژیک به صورت سرایت انواع بیماریهای ناشناخته امروزه گریبانگیر مردم منطقه شده است. 

و اکنون دریاچه اورمیه ...

حجم آب موجود در دریاچه اورمیه نیز از سال 74 تا 85 از 42 میلیارد مترمکعب به کمتر از 22 میلیارد مترمکعب تقلیل یافته و از همان سالها روند کاهش سطح آب دریاچه اورمیه به شدت افزایش یافته به طوریکه در سال 89 افت تراز آبی دریاچه اورمیه 6.5 متر رسیده است که در طول حیات دریاچه بی سابقه می باشد.

بنا به آمار دولتی موجود بر روی حوزه آبریز دریاچه اورمیه 40 سد موجود، 12 سد در دست ساخت و 40 سد در دست برنامه ریزی می باشد. 

در دیگر سو سطح زمین کشت های آبی در حوزه آبریز دریاچه اورمیه از 150 هزار هکتار در سال 58 به 415 هزار هکتار در سال 85 افزایش یافته، آخرین رقم دولتی ارائه شده برابر با 680 هزار هکتار می باشد که نیاز آبی حدود 8/6 میلیارد مترمکعب آب احتیاج دارد. 

در کنار موارد بالا در حوزه آبی دریاچه اورمیه نزدیک به 30 تا 40 هزار چاه غیرمجاز نیز وجود دارد، به ارقام فوق باید افزایش 2 برابری جمعیت این منطقه را افزود.

به نظر دولت ایران همان سیاست اتحاد جماهیر شوروی را برای حوزه آبریز دریاچه اورمیه در نظر گرفته و در حال پیشبرد می باشد، چون طی ده های گذشته هیچ صنایع مادری به منطقه آورده نشده و بیشتر هدف دول ایران منطقه را تبدیل کردن به قطب کشاورزی بوده است، دو برابر شدن سطح زیرکشت نیز طی این سالها مطمئناً بدین سبب صورت گرفته است. مسئولین دولت ایران خشک شدن دریاچه اورمیه را ناشی از خشک سالی، تغییر اقلیم و تنها 5% سد سازی معرفی می کنند این در حالی می باشد که بنا به آمارهائی که از سوی ارگانهای ذیربط منتشر گردیده است حوزه آبی دریاچه اورمیه طی چند سال گذشته ترسالی را پشت سر گذاشته و به نوعی میزان بارش باران نیز بیشتر از حد متوسط بوده است، حال باید پرسید پس چرا دریاچه اورمیه هر روز کوچکتر شده و خشک می گردد؟ به نظر بسیاری از کارشناسان محیط زیست تعدد سدهائی که برروی شریانهای آبی دریاچه اورمیه ساخته شده، بدون در نظر گرفتن حق آبه دریاچه اورمیه جزء مهمترین دلایل خشک شدن دریاچه اورمیه میباشد، در کناراین دلیلی اصلی دو برابر شدن سطح زیرکشت، سیستم قدیمی آبیاری، مدیریت ناصحیح منابع آبی و ... جزء مهمترین دلایل خشک شدن دریاچه اورمیه می باشد.   

اگر دریاچه اورمیه خشک شود ...

مطمئناً تفاوت بزرگ دریاچه اورمیه با دریاچه آرال وجود نمک و املاح معدنی متعدد در دریاچه اورمیه می باشد که خطرات پس از خشک شدن آن را چندین بابر خشک شدن دریاچه آرال می کند. شروع طوفانهای نمکی، افزایش دمای منطقه، افزایش بیماری های تنفسی، افزایش بیماری های پوستی، افزایش بیماریهای ریوی، شیوع انواع سرطانها، کاهش باران، مهاجرت اجباری از منطقه، ضربه بر اقتصاد منطقه (عدم برداشت آرتمیا اورمیانا)، محو شدن محیط زیست منطقه، و .... را در پی خواهد داشت.