خلاصه وضعيت درياچه اروميه - 14 آبان‌ماه 1400

 

تعداد سدهای بهره‌برداری شده از سال ۱۳۵٠ تا ۱۳۹۵

 

دریاچه اورمیه 88 کیلومترمربع دیگر کاهش یافته است

اومود اورمولو

بر اساس سخنان نماینده استانی ستاد به اصطلاح احیاء دریاچه اورمیه، وسعت دریاچه اورمیه فقط طی 1 سال گذشته 88 کیلومترمربع دیگر کاهش یافته است. 

فرهاد سرخوش دیروز طی گفتگویی وسعت کنونی دریاچه اورمیه را 3 هزار و 566 کیلومترمربع بیان کرد، در حالیکه در مذت مشابه سال گذشته وسعت دریاچه اورمیه 3 هزار و 743 کیلومترمربع ثبت شده بود. به عبارت ساده‌تر، وسعت دریاچه اورمیه فقط طی 1 سال گذشته، بنا به آمار رسمی 88 کیلومترمربع کوچک شده است. 

حجم آب کنونی دریاچه اورمیه نیز 4 میلیارد و 88 میلیون مترمکعب بیان شده است که ای میزان در مقایسه با مدت مشابه کنونی سال گذشته 1 میلیارد و 99 میلیون مترمکعب کاهش یافته است.

حمیدرضا محبوب‌فر، عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران نیز دیروز طی مصاحبه‌ای احیاء به اصطلاح دریاچه اورمیه را تنها هیاهوی رسانه‌ای عنوان کرده بود.

کارشناسا بی‌ط‌رف محیط‌زیست، مهمترین عامل خشکیدن دریاچه اورمیه را سیاست سدسازی بدون احتساب حق‌آبه دریاچه اورمیه، افزایش 2 برابری سطح زیر کشت، افزایش 2 برابری جمعیت، سیستم آبیاری سنتی که سبب هدررفت بیش از 70% آب می‌شود، کاشت محصولات آب‌بر همچون چغندر قند و ... عنوان می‌کنند. 

بنا به نظر بسیاری از کارشناسان، ایران با ورشکستی آبی مواجه می‌باشد. 

کاهش 52 سانتی‌متری تراز آب دریاچه‌ی اورمیه

اومود اورمولو

بر اساس خلاصه‌ وضعیت دریاچه‌ی اورمیه که ازسوی شرکت آب منطقه‌ای آزربایجان غربی منتشرشده است، تراز آب دریاچه اورمیه در مقایسه با سال پیش همین موقع با کاهش 52 سانتی‌متری مواجه می‌باشد.‌  

وسعت دریاچه اورمیه نیز 3543.00 کیلومترمربع بیان شده که در سال پیش 3749.00 مترمکعب ثبت گردیده بود. به عبارت ساده‌تر وسعت دریاچه‌ی اورمیه از پارسال 206 کیلومترمربع کاهش یافته است.

بنا به آمار رسمی غیرقابل استناد، حجم آب دریاچه‌‌ی اورمیه نیز در تاریخ 21 اردیبهشت 1400 حدود 5.12 میلیارد مترمکعب بیان شده که این میزان در سالپیش همین موقع 6.91 میلیارد مترمکعب ثبت گردیده بود. به عبارتی از پارسال شاهد کاهش 1.79 میلیارد مترمکعبی حجم آب دریاچه‌ی اورمیه بوده‌ایم.

کارشناسان بی‌طرف محیط‌زیست سیاست سدسازی بدون احتساب حق‌آبه‌ی دریاچه اورمیه، افزایش دوبرابری سطح زیر کشت، افزایش دوبرابری جمعیت، کاشت محصولات آب‌بری همچون چغندرقند در آزربایجان، سیستم آبیاری سنتی که سببهدررفت بیش از 70% آب می‌شود و ...را از جمله مهمترین عوامل خشکاندن دریاچه اورمیه معرفی می‌کنند.    

کاهش 48 سانتی‌متری تراز آب دریاچه‌ی اورمیه

اومود اورمولو

بر اساس سخنان سرپرست شرکت آب منطقه‌ای آزربایجان غربی، تراز آب دریاچه‌ی اورمیه 48 سانتی‌متر کاهش یافته است.

تراز کنونی دریاچه اورمیه 1271.39 می‌باشد که این میزان در مدت مشابه سال گذشته 1271.87 بود، به عبارت ساده‌تر ما شاهد کاهش 48 سانتی‌متری تراز آب دریاچه اورمیه می‌باشیم. 

بر اساس آمار رسمی وسعت دریاچه اورمیه در حال حاضر نیز 3526 کیلومتر مربع می‌باشد که این میزان در مدت مشابه سال گذشته 3732 کیلومتر مربع بود.

حجم آب فعلی دریاچه‌ی اورمیه 5 میلیارد و 150 میلیون مترمکعب بیان ‌گردیده است. مقایسه‌ی آمار رسمی در مدت مشابه سال گذشته بیانگر رقم 6 میلیارد و 800 میلیون مترمکعبی می‌باشد.    

از ابتدای سال سال جاری 275.1 میلی‌متر بارندگی در حوزه‌ی آبی دریاچه اورمیه ثبت گردیده است که این میزان در سال پیش 357.9 میلی‌متر بوده و مقایسه‌ی ارقام بیانگر کاهش 23% میزان بارندگی در حوزه‌ی آبریز دریاچه‌ی اورمیه می‌باشد. 

کارشناسان بی‌طرف سیاست سدسازی بدون احتساب حق‌آبه‌ی دریاچه اورمیه، توسعه‌ی دوبرابری میزان کشت، افزایش دو برابری جمعیت، تشویق به کاشت محصولات آب‌بری همچون چغندرقند، سیستم آبیاری سنتی و ... را جزء مهمترین دلایل خشکاندن دریاچه اورمیه معرفی می‌نمایند.

کاهش میزان بارش در حوضه‌ی آبریز دریاچه‌ی اورمیه

 

خشکسالی در آزربایجان غربی

اومود اورمولو

بر اساس سخنان مدیر کل هواشناسی آزربایجان غربی، بارشها در استان نسبت به سال زراعی گذشته بیش از 27% کاهش داشته است.

حبیب عبدلی در گفت و گویی که با سایت دولتی ایسنا داشته است مجموع بارندگی سال زراعی جاری در آزربایجان غربی تا تاریخ 28 فروردین را 205.9 میلیمتر عنوان کرده است که این میزان نسبت به بلند مدت 16% کاهش و نسبت به آمار مشابه سالی قبل حدود 27% کاهش را نشان می‌دهد.

مجموع بارشها در شهر اورمیه نیز 212.3 میلیمتر ثبت گردیده که این میزان نسبت به بلند مدت 18% کاهش و نسبت به آمار سال پیش 28% کاهش را نشان می‌دهد.

در حوضه‌ی آبریز دریاچه اورمیه نیز 123.0 میلیمتر بارندگی ثبت گردیده است که این میزان نیز نسبت به بلندمدت 24% کاهش و در مقایسه با آمار سال پیش 30% کاهش را نشان می‌دهد. 

بر اساس شاخص‌های خشکسالی، اغلب نقاط آزربایجان غربی طی 6 ماه گذشته در وضعیت خشکسالی نسبی بوده‌اند. 

علارغم واقعیت خشکسالی و کمبود بارندگی در غرب آزربایجان شاهد گسترش سطح زیرکشت و تشویق کاشت محصولات آب‌بری همچون چغندرقند می‌باشیم.  

خلاصه آخرین وضعیت دریاچه اورمیه به تاریخ 4 مهر ماه 1399

 

کاهش 8 میلیون مترمکعبی حجم آب دریاچه اورمیه

اومود اورمولو

بر اساس گفته‌های مدیر استانی ستاد به اصطلاح احیاء دریاچه اورمیه حجم فعلی آب دریاچه اورمیه 3 میلیارد و 41 میلیون مترمکعب می‌باشد که این میزان در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 8 میلیارد مترمکعب کاهش را نشان می‌دهد. سال گذشته در همین روز حجم آب دریاچه اورمیه 3 میلیارد و 49 میلیون مترمکعب تثبیت شده بود.

فرهاد سرخوش وسعت دریاچه اورمیه را نیز 2 هزار و 821 کیلومتر مربع عنوان کرده که این میزان نیز در سال گذشته 2 هزار و 842 کیلومترمربع تثبیت شده بود که ارقام رسمی دولتی حاکی از کاهش 21 کیلومتری وسعت دریاچه اورمیه در مقایسه با سال پیش می‌باشد.

آمارهای رسمی دولتی نیز تراز کنونی دریاچه اورمیه را 1271.29 را بیان می‌کنند که این میزان رد سال 1398 حدود 1271.29 تثبیت شده بود.

دریاچه اورمیه در نتیجه‌ی سیاست‌های غلط آبی از جمله سدسازی در منطقه، افزایش دو برابری جمعیت، افزایش 2 برابری سطح زیر کشت، سیستم آبیاری قدیمی، تشویق کاشت محصولات آب‌بر به مانند چغندرقند در منطقه و.... خشکانده شده است. 

وضعیت دریاچه اورمیه به تاریخ 20 تیر ماه 1399

کاهش دوباره 10 سانتی‌متری تراز آب دریاچه اورمیه

اومود اورمولو

بر اساس گفته‌های مدیر دفتر استانی ستاد به اصطلاح احیاء دریاچه اورمیه، نسبت به مدت زمان مشابه سال گذشته دریاچه اورمیه با کاهش 10 سانتی‌متری تراز آب مواجه می‌باشد.

فرهاد سرخوش طی مصاحبه‌ای که با سایت دولتی ایسنا داشته وسعت دریاچه اورمیه را 3800 کیلومتر بیان کرده که وسعت دریاچه اورمیه نیز نسبت به مدت مشابه سال گذشته 67 کیلومتر کاهش یافته است.

آب دریاچه  اورمیه اکنون 4 میلیارد و 160 میلیون مترمکعب سنجیده شده است که آب دریاچه نیز در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 310 میلیون مترمکعب کاهش یافته است. در عین حال از خرداد ماه سال جاری تاکنون ورودی آب به دریاچه اورمیه تماما قطع شده و آب موجود در دریاچه نیز بر اثر گرما و تبخیر کاهش پیدا کرده است. سرخوش اذعان نموده که به دلیل آغاز فصل کشاورزی در منطقه تا سه ماه آینده پرداخت حقابه‌ زیست‌محیطی دریاچه اورمیه را شاهد نخواهیم داشت.

هر چند که مدیر دفتر استانی ستاد به اصطلاح احیاء دریاچه اورمیه کاهش 10 سانتی‌متری تراز آب، وسعت دریاچه و حجم آب دریاچه اورمیه را در این موقع از سال طبیعی خوانده، ولی بر اساس نتایج پژوهش‌ بی‌طرفی که طی روزهای گذشته منتشر شده است در صورت بروز مجدد خشکسالی وضعیت دریاچه اورمیه مجددا ناپایدار خواهد شد.

بسیاری از کارشناسان بی‌طرف محیط‌زیست سیاست سدسازی بدون احتساب حق‌آبه دریاچه اورمیه، افزایش سطح زیرکشت به دو برابر، افزیش 2 برابی جمعیت، سیستم آبیاری سنتی و قدیمی، کاشت محصولات آب‌بری همچون چغندرقند و ... از جمله مهمترین عوامل خشکاندن دریاچه اورمیه می‌باشند. 

نمودار وضعیت دریاچه اورمیه در 28 خرداد 1399

اومود اورمولو

بر اساس نموداری که از سوی دفتر مطالعات پایه‌ی منابع آب منتشر شده است، دریاچه اورمیه با کاهش تراز سطح آب، وسعت دریاچه و حجم آب مواجه می‌باشد.

بنا به آمار نمودار تراز سطح دریاچه اورمیه در خرداد 1399 حدود 1271.78 بیان شده که این رقم در مدت مشابه سال گذشته 1271.85 می‌باشد. آمار حاکی از کاهش 07درصدی نسبت به سال قبل و 2.84% نسبت به میانگین درازمدت می‌باشد. تراز اکولوژیک دریاچه اورمیه 1274.10 می‌باشد.

در دیگر سو شاهد کاهش وسعت دریاچه اورمیه نیز می‌باشیم به طوریکه وسعت دریاچه اورمیه در 28 خرداد 1399 حدود 3148.49 بیان گردیده که این میزان در مدت مشابه سال قبل 3201.50 بوده است. آمارها حاکی از کاهش 53.01 نسبت به مدت مشابه سال قبل و کاهش 1363.43 نسبت به میانگین بلندمدت می‌باشد.

حجم آب دریاچه اورمیه نیز در خرداد 1399 حدود 4.87 میلیاردمترمکعب بیان شده که این میزان در مدت مشابه سال قبل حدود 5.09 میلیاردمترمکعب بوده است. ارقام حاکی از کاهش 0.22درصدی حجم آب دریاچه اورمیه نسبت به سال گذشته و 11.17درصدی نسبت به میانگین بلندمدت می‌باشد. 

کارشناسان بی‌طرف محیط‌‌زیست مهمترین عوامل خشکاندن دریاچه اورمیه را سیاست سدسازی، توسعه‌ی زمین‌های تحت کشت به دوبرابر، افزایش دوبرابری جمعیت، سیستم آبیاری سنتی و ... معرفی می‌کنند.

نمودار سطح تراز دریاچه اورمیه طی 30 سال گذشته

افزایش شوری دریاچه اورمیه

اومود اورمولو

بر اساس گفته‌های رئیس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور غلظت نمک دریاچه اورمیه در حال حاضر 245گرم در لیتر سنجیده شده که نسبت به مدت مشابه افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد.

علی نکوئی‌فرد در گفت‌و‌گو با سایت دولتی ایسنا آمار تراز دریاچه اورمیه را ۱۲۷۱.۸۸متر عنوان کرده و میزان شوری و غلظت نمک دریاچه اورمیه را بسیار بالا توصیف نموده است. شوری مهمترین عامل بازدارنده در تولید بیومس بوده و در تولید سیست آرتمیا یک عامل بازدارنده محسوب می‌شود.

بر اساس آمارهای دولتی اکنون میزان سیت آرتمیا در هر لیتر دریاچه اورمیه ۱۲.۳عدد در هر لیتر و میزان جلبک دونالیلا که اصلی‌ترین غذای آرتمیا می‌باشد ۸میلیون و ۲۷۳ هزار عدد در هر لیتر توصیف می‌شود.

دریاچه اورمیه بر اثر سیاست‌های غلط محیط‌‌زیستی، توسعه‌ی بی‌‌برنامه سطح زیر کشت، استفاده از سیستم آبیاری قدیمی، افزایش جمعیت منطقه و سدسازی بی‌رویه خشکانده شده است. 

وجود 61 هزار حلقه چاه آب در حوضه آبریز دریاچه اورمیه

اومود اورمولو

بنا به آمار رسمی که از سوی مدیرعامل شرکت آب منطقه آزربایجان غربی ارائه شده، در حوضه آبریز دریاچه اورمیه 61 هزار و 965 حلقه چاه وجود دارد که از این تعداد 22 هزار و 297 حلقه چاه غیرمجاز جدیدالحفر توسط اکیپ‌های گشت و بازرسی اداره آب شناسایی شده است. اغلب حلقه چاه‌های شناسایی شده درسطح شهر اورمیه وبخش مرکزی می‌باشد.

همه ساله بیش از 1 میلیون و 108 هزار مترمکعب آب توسط 61 هزار و 956 حلقه چاه تخلیه و برداشت می‌شود که تنها سهم سالیانه 22 هزار و 297 حلقه چاه غیرمجاز جدید 296 هزار و 865 مترمکعب آب می‌باشد. متاسفانه مدیرعامل شرکت آب منطقه آزربایجان غربی در مورد وجود یا عدم وجود مجوز 39668 حلقه چاه قدیمی موجود در حوضه آبریز دریاچه اورمیه اضهارنظری نکرده است، هر چند که به احتمال بسیار زیاد اغلب حلقه‌چاهها محتملا بدون مجوزاند.

علت افزایش تعداد حفر چاه‌های آب در حوضه آبریز دریاچه اورمیه به این حد، تفکیک اراضی کشاورزی و خردشدن اراضی می‌باشد که با توجه به سیاست سدسازی در منطقه و به تبع آن تسهیل دسترسی کشاورزان به منابع آبی و عدم وجود آلترناتیو جهت تامین هزینه‌های زندگی کشاورزان صورت گرفته است. برای مثال علارغم خشک شدن بیش از 90% دریاچه اورمیه و تنش آبی موجود در منطقه هر ساله شاهد کاشت هر چه بیشتر محصولات آب‌بری به مانند چغندرقند در حوضه آبریز دریاچه اورمیه می‌باشیم که امسال نیز بنا به آمار دولتی و رسمی این میزان به بیش از 2 میلیون تن رسید و آزربایجان غربی رتبه اول تولید این محصول آب‌بر در ایران شد.

چشم‌انداز 2040 و بحران آب شهر اورمیه

اومود اورمولو

بر اساس پروژه ایران 2040 دانشگاه استنفورد که با مدیریت پویا آزادی صورت گرفته است شهر اورمیه به عنوان یکی از مناطقی که با بحران منابع آبی مواجه خواهد شد، بیان شده است.

بر اساس پیش‌بینی‌های محققین طرح یاد شده از 21 میلیون جمعیت روستایی ایران نزدیک به 6.4 میلیون نفر در خطر تنش آبی شدید قرار خواهند گرفت که اکثر مناطقی که با بحران آبی مواجه خواهند شد عبارتند از: اورمیه، تهران، کرمان و اصفهان.

علارغم پیش‌بینی بحران آبی در اورمیه متاسفانه شاهد روز‌افزون گسترس و تشویق کشاورزی سنتی در اورمیه می‌باشیم به طوریکه بنا به آمار دولتی بعد از انقلاب سطح زیر کشت در منطقه دوبرابر شده و به تبع آن میزان مصرف آب نیز به شدت افزایش یافته است. در حالیکه اغلب محصولات کاشته شده به مانند چغندرقند بسیار آب‌بر بوده و جزء محصولات استراتژیک نمی‌باشند.

 آبیاری محصولات نیز با سیستم قدیمی سبب هدررفت بیش از 70% آب و کاهش بهره‌وری می‌گردد. در حالیکه با مدرنیزاسیون سیستم آبیاری و در وهله‌ی دوم با مدرنیزاسیون کشاورزی میتوان حداقل جلوی هدررفت آب را گرفته و بهره‌وری را افزایش داد.

سیاست غلط سدسازی که خود به سبب دسترسی آسان به منابع آبی و توسعه کشاورزی سنتی را بهمراه داشته سبب خشک شدن بیش از 90% دریاچه اورمیه گردیده است که در صورت تداوم این سیاست غلط شاهد فجایع غیرقابل جبرانی در آزربایجان خواهیم بود.

گرافیک وضعیت بارش حوضه‌ آبریز دریاچه اورمیه

اومود اورمولو

تصویر فوق وضعیت بارش حوضه‌های آبریز اصلی ایران از ابتدای سال آبی تا 30 آبان‌ماه را نشان می‌دهد.

بنا به گرافیک از اول مهر تا 30 آبان سال آبی 98-1397 در حوضه آبریز دریاچه اورمیه شاهد 49.4 میلی‌متر باران بوده‌ایم که این مقدار دقیقا مشابه با میزان بارش در مدت مشابه سال گذشته می‌باشد. مقدار متوسط بارندگی در عرض 50 سال گذشته حوضه آبریز دریاچه اورمیه حدود 56.3 میلی‌متر می‌باشد که امسال با کاهش 12.3 میلی‌متر بارش مواجه گردیده است.‌  

متاسفانه دریاچه اورمیه به سبب سیاست سدسازی بدون احتساب حق‌آبه دریاچه اورمیه، توسعه زمین‌های کشاورزی به میزان دو برابر و ترویج کشاورزی، افزایش دوبرابری جمعیت، آبیاری سنتی که سبب هدررفت 70% آب می‌گردد و دیگر عوامل انسانی خشکانده شده است به طوریکه اکنون بنا به آمار دولتی بیش از 90% دریاچه اورمیه تماما خشک شده است. 

نمودار تغییرات تراز دریاچه اورمیه طی سال‌های 1374 تا 1397

اومود اورمولوهمانطور که از نمودار تغییرات تراز دریاچه اورمیه طی سال‌های 1374 تا 1397 کاملا مشهود هست روند کاهش تراز آب دریاچه اورمیه از سال 1374 آغاز و تا سال 1392 ادامه داشته است، از سال 1392 تا سال 1397 شاهد روند نزولی سطح آب دریاچه نمی‌باشیم و تقریباعلارغم فراز و فرودهای سطح تراز آب تثبیت شده است. سال 1374 سرآغاز نگرش تهدید‌آمیز به طغیان‌های آبی دریاچه اورمیه و ترویج سیاست‌سدسازی جهت مقابله با آن می‌باشد.

بر اساس آمار رسمی دولتی اکنون بیش از 90% دریاچه اورمیه کاملا خشک گردیده و علت این امر را بسیاری از کارشناسان بی‌طرف محیط‌زیست سیاست سدسازی بدون احتساب حق‌آبه دریاچه اورمیه، توسعه زمین‌های کشاورزی به میزان دو برابر، افزایش جمعیت به میزان 2 برابر، آبیاری سنتی، پل میانگذر دریاچه اورمیه و .. بیان می‌کنند. علل مرگ دریاچه اورمیه هر کدام از موارد ذکر شده باشد، ناشی از نتیجه و نقش انسانی در نابودی و تخریب دریاچه اورمیه و محیط‌زیست آزربایجان می‌باشد.  

طعم تلخ چغندرقند در کام خشک دریاچه اورمیه

*زهرا کشوری

آن روز که دکتر روحانی برنامه احیای دریاچه اورمیه را روی میز دولتش گذاشت؛ بسیاری از کارشناسان تنها راه نجات دومین دریاچه شور جهان را یک جراحی بزرگ دانستند. لازمه این جراحی بزرگ، کور کردن بخش زیادی از زمینهای کشاورزی حوضه آبی دریاچه اورمیه بود. کارشناسان اسم این جراحی را "طرح نکاشت" گذاشتند. براساس طرح  نکاشت قرار بود که 50 هزار هکتار از اراضی زراعی در بخش جیغاتی(زرینه‌رود) به اجاره دولت درآید و خسارتی که از نکاشتن محصول متوجه صاحبان اراضی می شود به آنان داده شود تا آب این بخش به دریاچه اورمیه برسد. گفتوگوی آن روز روزنامه ایران با کشاورزان منطقه از جمله قوْشاچای‌ییها(میاندوآبیها) و سۇلدۇزیها(نقده‌یها) خبر از مخالفت صددرصدی کشاورزان داشت. کارشناسان موافق اما اعتقاد داشتند که دولت روحانی باید بخشی از اعتراضها را به جان بپذیرد تا بتواند دریاچه اورمیه را نجات دهد. کارشناسان درگیر با ماجرای احیای دریاچه اما شرایط اجتماعی را مناسب ندیدند. این کارشناسان امروز هم "تاب‌آوری اجتماعی" را برای آن جراحی بزرگ مناسب نمی دانند. آنها طرح به "کاشت" را روی میز اجرا گذاشتند. اما تا به امروز، بذر طرح به کاشت هم محصولی که باید می داده، نداده است! به گفته اعضای ستاد احیای بذر این طرح در بسیاری از نقاط حتی کاشته نشد. هرچند، کاشت گیاهان دارویی از جمله زعفران و کلزا در برخی از نقاط حوضه آبی دریاچه در دل زمینهای کشاورزی کاشته شد اما هنوز نتوانسته است به اقبالی که باید از سوی کشاورزان نشان داده شود؛ دست یابد! بنابراین کاشت گیاهان دارویی هرچند امیدوارکننده است اما نقش قابل توجهی در بهبود زخم دریاچه اورمیه ندارد!

دو متهم ردیف اصلی

خشک شدن دریاچه اورمیه حتی کیان جنگلهای هیرکانی را هم تهدید میکند. یعنی زخم آن به استانهای شمالی هم خواهد رسید. آمارها خبر تلخی میدهند. با خشک شدن دریاچه اورمیه، زندگی 5 میلیون انسان به صورت مستقیم تحت تأثیر قرار می گیرد. "کشاورزی و سدسازی" دو متهم اصلی خشک شدن دریاچه اورمیه‌اند. البته وزارت نیرو همواره خود و سدسازی را مبرا از بلایی میداند که به سر بزر گترین دریاچه شور کشور آمده است. وزیران این وزارتخانه در دولتهای مختلف، همیشه انگشت اتهام را به سمت وزارت جهاد کشاورزی گرفته اند. وزارت نیروییها آدرس درستی میدهند اما این به معنای مبرا شدن نقش آنها در وضعیت امروز دریاچه اورمیه نیست. کارشناسان منتقد این وزارتخانه، همواره پرسیده‌اند چطور میتوان نقش بیش از 80 سد را در خشک شدن دریاچه ارومیه بی‌تأثیر دانست؟ سدهایی که فلسفه ساخت بسیاری از آنها آبیاری زمینهای کشاورزی بود. به گفته کارشناسان محیط زیست آب پشت این سدها خود یکی از مهمترین مشوقها برای رفتن کشاورزان به سمت محصولات پر آب‌بر مثل چغندرقند است.

خشک شدن دریاچه اورمیه زیر سایه صنوبرها

امروز هم کاشت و افزایش زمینهای زیر کشت چغندرقند به یکی از موانع بزرگ احیای دریاچه اورمیه تبدیل شده است، هرچند چغندرقند به تنهایی کام دریاچه اورمیه را تلخ نکرده! بلکه چرخ صنعت چوب و مبل هم در آزربایجان غربی وهم آزربایجان شرقی زیر سایه صنوبرها میچرخد. صنوبر هم درختی پرآب‌بر است. از سوی دیگر زندگی هزاران نفر در این دو استان به صنوبر و چغندر و صنایع مرتبط با آن، وابسته است و تاوان آن را دریاچه میدهد. مسأله اینجاست که دریاچه نمیتواند تا ابدالدهر تاوان معیشت کشاورزان و باغداران و صنایع منطقه را بدهد. از یک نقطه‌ای به بعد مرگ دریاچه اورمیه، مرگ ساکنان آن خواهد بود و دریاچه، شهروندان این دو استان را با خود به کام نابودی خواهد کشاند. در بهترین حالت ما یک سیستان و بلوچستان دیگر را بعد از مرگ دریاچه اورمیه(پس از مرگ هامون و هیرمند) خواهیم داشت. کارشناسان از کاشت زعفران و پسته به عنوان محصول جایگزین سخن میگویند و نسخه درمانی دریاچه را در زراعت گیاهان دارویی می بینند. کاشت زعفران به صورت آزمایشی در شهرهای مرند، شبستر، آذرشهر، ورزقان، هشترود و...شروع شده است و کاشت آن موفق هم ارزیابی می شود. قوْشاچای‌ییها(میاندوآب‌یها) سال گذشته برای اولین بار زعفران برداشت کردند. مرندیها هم به سمت چیدن طلای سرخ رفتند؛ هرچند در محدوده‌ای بسیار کوچک. کارشناسان ستاد احیا در گفتوگو با ایران این روند کند جایگزینی محصول  کم‌آب‌بر را طبیعی میدانند. کارشناسان، پسته را هم برای حوضه دریاچه اورمیه مناسب میدانند. کرمانیها با توجه به بی‌آبی که تجربه می کنند، دیگر نمی توانند در برخی نقاط استان پسته برداشت کنند، شاید این مسأله بتواند سرمایه‌گذاری برای کاشت پسته را در اورمیه جذابتر نشان بدهد. از سوی دیگر کاهش پسته در جنوب شرق کشور را در شمال غرب آن جبران کند.

رضا مکنون دبیر نشست علمی بهره‌وری و حکمرانی پایدار منابع آب پیش از این در گفتگو با ایران از کشت پسته در جنوب تهران با فاضلاب تصفیه شده توسط کرمانی‌ها خبر داده است. بنابراین سرمایه‌گذاری برای کشت پسته در حوضه دریاچه اورمیه بی‌مشتری نیست اما با وجود این همچنان برد با چغندر است تا کام دریاچه اورمیه تلختر از گذشته شود. چنانچه 3 سال از تصویب مصوبه هیأت وزیران در رابطه با ممنوعیت خروج چغندرقند از استان آزربایجان غربی گذشته است اما آمارها نشان میدهد در این مدت نه تنها این مصوبه اجرا نشده بلکه شرایط بدتر هم شده است. آنطور که عیسی کلانتری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست به ایران می‌گوید حتی کارخانه جدید چغندرقند را هم به استان آورده‌اند. او نامی از کارخانه جدید به میان نمی‌آورد اما کارشناسان ستاد احیای دریاچه اورمیه حرفهای رئیس پیشین این ستاد را رمزگشایی میکنند. آنها به ایران می گویند وقتی صدور چغندرقند به مشهد ممنوع شد، کارخانه قند ساوۇجبۇلاق(مهاباد) را تأسیس کردند. این کارشناسان از کارخانه قند ساوۇجبۇلاق(مهاباد) به عنوان یک دمل بزرگ نام میبرند که باید برای احیای دریاچه اورمیه جراحی شود. این گونه است که آزربایجان غربی همچنان بیش از مازاد نیاز داخلی استان میکارد و برداشت میکند. آمارهای محمدمهدی شهریاری استاندار (غیربومی)آزربایجان غربی میگوید: در سال زراعی  جاری قرار است 2 میلیون و 500هزار تن چغندرقند در استان تولید شود که فقط یک 1 و 500 هزار تن آن در کارخانه‌های قند داخل استان مصرف می شوند. 

شهریاری هم چغندر قند را پرآب‌بر میداند و می گوید نباید در حوضه آبریز دریاچه اورمیه کشت شود، اما وقتی این موضوع مطرح می شود تعدادی میگویند که فلان مسئول با کشاورزان مخالف است برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه اورمیه از لزوم کاهش 8 درصدی مصرف آب در کشاورزی با هدف احیای دریاچه اورمیه سخن میگوید اما استانداری استان خبری خوبی در این زمینه ندارد. با وجود  تأکید ستاد احیای دریاچه اورمیه برای کاهش 8 درصدی مصرف آب در این بخش در سالهای گذشته، قدمی در این ارتباط برداشته نمیشود حتی اسماعیل کریم‌زاده، رئیس سازمان جهاد کشاورزی آزربایجان غربی هم اعتقاد دارد با توجه به اینکه چغندرقند آب زیادی مصرف می کند باید به نحوه کشت این محصول در حوضه آبریز این دریاچه بشدت نظارت شود.

بعد از اصفهان و خراسان نوبت آزربایجان‌ها

تنش آبی در اصفهان و خراسان به اجبار دفتر کشت چغندرقند را بست تا کارخانه‌های آن چشم به حوضه دریاچه اورمیه بدوزند. آن طور که علی حاجی مرادی مسئول واحد سیاست‌گذاری ستاد احیای دریاچه اورمیه به رسانه ها میگوید یک حساب و کتاب ساده نشان میدهد که برای کاشت 22 میلیون دلار چغندرقند، حدود 18 میلیون دلار هزینه ترابری میشود همین سود و زیان کردن باعث می شود تا ستاد احیا در 5 دیماه 1394 مصوبه‌ای تصویب کند که در آزربایجان غربی دقیقاً به همان اندازه مورد نیاز 5 کارخانه، چغندرقند تولید شود، این یعنی در انتهای سال آبی 1394-95 میزان چغندرقند تولید شده باید نزدیک به 400 هزار تن کاهش پیدا میکرد و دیگر آزربایجان غربی صادرکننده چغندرقند نباشد، مسئولیت این مصوبه با سازمان جهاد کشاورزی است.

در آن زمان گروهی از کارشناسان این موضوع را اتفاق بسیار مفیدی می دانستند اما مصوبه اجرایی نشد! به گفته حاجی مرادی مسئول واحد سیاستگذاری ستاد احیا اگر این مصوبه اجرایی میشد 70 میلیون مترمکعب در بخش کشاورزی آب صرفه‌جویی میشد.

او می گوید یعنی امکان داشت بدون ایجاد هیچ تنشی در بخش کشاورزی بتوانیم آب زیادی را به دریاچه اورمیه برگردانیم، این موضوع هم به نفع اقتصاد کشور بود و هم به نفع محیط‌زیست. ستاد احیا برنامه‌های دیگری هم داشت. این ستاد به دنبال خروج کاشت چغندر از شهرهایی که شامل حوضه آبریز دریاچه اورمیه می شوند هم بود. برای همین هم در مصوبه دولت عیناً آمده است که خروج(صدور) چغندرقند از استان آزربایجان غربی ممنوع است.

اما مصوبه نه تنها شکل اجرایی به خود نگرفت که وضعیت بدتر هم شد. آمار ستاد احیای دریاچه نشان میدهد که تا پایان سال آبی 1395-96 نه تنها میزان  چغندرقند اضافی به صفر نرسید بلکه حالا 890 هزار تن چغندرقند اضافی در استان آزربایجان غربی تولید شده است. از این 890 هزار تن چغندرقند تولید شده، بیش از 400 هزار تن هم به استانهای دیگر صادر شده‌اند و 5 کارخانه استان هم از دیگر چغندر مازاد استفاده کردند. یعنی با این میزان چغندرقند اضافی نه تنها آبی به دریاچه اورمیه نرسیده که 222 میلیون مترمکعب آب اضافی هم در حوضه آبریز دریاچه اورمیه مصرف شده و به دریاچه اورمیه بازنگشته است.

علی حاجی مرادی عضو ستاد احیا هم اعتراف می کند که مصوبه دو هدف داشته که ستاد در رسیدن به هر دو هدف هم ناکام مانده است. او می گوید آمار نشان میدهد که این 890 هزار تن چغندرقند تولید شده، در مجموع 13.8 هزار هکتار از اراضی استان آزربایجان غربی را دربر میگیرد، از این میزان 4هزار هکتار داخل حوضه آبریز دریاچه اورمیه است و 9 هزار هکتار هم در خارج از حوضه آبریز قرار دارد. او می گوید یعنی نه تنها نتوانستیم 392 هزار تن را کم کنیم و سهم بیشتر آن 1.5 میلیون تن را به سمت شهرستانهای خارج حوضه ببریم، بلکه هم سطح کشت شهرستانهای خارج از حوضه افزایش پیدا کرد هم سطح کشت شهرستانهای داخل و به هدف دوم‌مان هم نرسیدیم. کارشناسان هم آب پاکی را روی دست همگان می ریزند و هشدار میدهند بعد از سوزاندن دشتهای کرمان، اصفهان، خراسان رضوی و... آن آتش محیط‌زیست سوز به جان حوضه آبریز خزر و دریاچه اورمیه افتاده است. به گفته آنها اگر این روند ادامه پیدا  کند، 20 سال دیگر تنش آبی به آب شرب شهرهای تبریز و اورمیه می رسد. 20 سال دیگر؛ شاید این عدد کمی دور به نظر برسد اما وضعیت امروز اصفهان و کرمان هم خیلی دور از ذهن مینمود! آن روز شاید هیچ داروی گیاهی، نتواند خشک شدن دریاچه اورمیه و بازگشت زندگی به سه استان آزربایجان غربی، آزربایجان شرقی و کردستان را درمان کند!

از مصائب پیشروی آب دریاچه اورمیه تا خشکاندن 95% آن

اومود اورمولو

تیتر فوق شاید برای بسیاری از اشخاصی که امروزه با حال و روز دریاچه اورمیه آشنایی نسبی دارند کمی فانتزی بیاید، ولی به واقع همانطور که در تصویر بریده شده از روزنامه جمهوری اسلامی به تاریخ 3 اردیبهشت 1374(شماره 4597) کاملا مشهود هست، دقیقا 23 سال قبل پیشروی آب دریاچه اورمیه به حدی بود که سبب زیر آب رفتن 9 هزار و پانصد هکتار از مراتع، 2 هزار هکتار از اراضی کشاورزی، 3 واحد مسکونی، 1 واحد آموزشی و 36 پلاژ ساحلی اورمیه شده بود. در حالیکه امروز بنا به آمار رسمی و دولتی بیش از 90 دریاچه اورمیه به سبب سیاست سدسازی بدون احتساب حق‌آبه دریاچه اورمیه، توسعه کشاورزی به میزان 2 برابر، افزایش جمعیت، سیستم آبیاری قدیمی، پل میانگذر دریاچه اورمیه، خشکسالی و ... خشکانده شده است. به واقع تک‌تک عوامل شمرده شده نشانگر نقش عمده عوامل انسانی در خشک شدن دریاچه اورمیه می باشد.

کاهش دوباره تراز دریاچه اورمیه

بنا به سخنان رئیس ستاد احیاء دریاچه اورمیه تراز آب دریاچه نسبت به مدت زمان مشابه در سال گذشته 2 سانتی‌متر کاهش داشته و به رقم 1270.84 رسیده است در حالیکه پارسال در همین موقع میزان 1270.86 ثبت گردیده است. فرهاد سرخوش در عین حال از کاهش وسعت دریاچه اورمیه خبر داده و وسعت کنونی دریاچه را 2391.33 مترمربع اعلام نموده است. حجم آب موجود در دریاچه اورمیه نیز با کاهش 50 میلیون مترمکعبی به رقم 2 میلیارد و 230 میلیون مترمکعب بیان شده است، در حالیکه حجم دریاچه اورمیه در مدت زمان مشابه در سال 1396 حدود 2 میلیارد و 280 میلیون مترمکعب ثبت شده بود.

وزارت نیرو حق‌آبه دریاچه اورمیه را نمی‌دهد

مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد به اصطلاح احیاء دریاچه اورمیه با بیان اینکه منابع آب ایران بر اساس ترس و یا جهل، مدیریت میشوند از خودداری وزارت نیرو و عدم تخصیص حق‌آبه دریاچه اورمیه خبر داد. مسعود تجریشی تاکید کرده است که علارغم اولویت دوم حق‌ابه دریاچه اورمیه پس از تامین آب آشامیدنی، وزارت نیرو نیاز زیست‌محیطی دریاچه اورمیه را حتی در اولویت آخر هم قرار نداده است. تجریشی در گفتگو با ایسنا اذعان کرده که هر سال و طبق بررسی سال آبی، نیازهای پایین‌دست سدها مشخص می‌شود و ما در سال جاری به وزارت نیرو اعلام کردیم که باید در اسفند و فروردین ماه آب سدها را به سمت دریاچه اورمیه بایستی رها کنیم. ولی وزارت نیرو آب را پشت سدها نگه داشت و اجازه نداد به دریاچه اورمیه منتقل شود. وی متذکر شده که بعد از مکاتبات با وزارت نیرو، مسئولین ذیربط فقط دو روز اجازه سرازیر شدن آب به دریاچه اورمیه را داده‌اند و بعد آن را قطع کرده‌ند. وضعیت فوق گویای عدم وجود اراده جدی در دولت برای احیاء دریاچه اورمیه می‌باشد.