Iran's Dam Policy and the Case of the Lake Urmia

by Ercan Ayboğa & Akgün Ilhan

Iran has been one of the states with the highest rate of dam construction worldwide in the recent years. The construction of hundreds of dams on rivers combined with a non-participative and non-democratic approach has lead to numerous ecological, social, cultural and political problems and conflicts in the past years. There is much public criticism over the intense dam building policy and its impacts. In particular, the case of the Lake Urmia has led to hot debates and many protests within the Iranian society regarding the destructive dams in the country.

Introduction

The first dam constructions started in Iran in the 1950s. Before the Islamic Revolution of 1979, only fourteen large dams had been built, usually with the dominant involvement of foreign banks and companies. After the establishment of the new political system, particularly after the end of the Iran-Iraq war in 1988, the dam building activities have intensified significantly. Today, Iran has achieved the capacity to build small, middle and large size dams without any foreign participation. The objectives of dam building in Iran are mainly the hydroelectricity, irrigation and drinking water supply at which the two latter reasons are less dominant than the first one. Untill now the construction of 541 small and large dams1 have been completed2. While in 2007 totally large and small 88 dams were under construction in Iran3, this number increased in 2011 up to 135 dams and 546 dams were in the planning phase4. On average, close to two billion m3 of water are added to the country’s water reserves annually. In end of 2011 the storage of dam reservoirs has reached the capacity of 65 billion m3. These figures show that there are plans to impound almost all rivers in Iran which carry regulary water.

Rivers in Iran

The most and the largest rivers in Iran are situated in the north and west. It is so because the highest precipitation occurs here where long and high mountain chains lie parallel to the country’s borders. Almost all emerging rivers flow out of the borders, either to neighbouring countries or to the sea and not into the centre which is a high plain. The centre, the south and the east of the country is semi-arid or arid with very low precipitation.

The most well-known and largest rivers in Iran are the Aras and the Karun. The Aras comes from Turkey in the very northwest and composes a border river with Azerbaijan for the most stretch. That is why it could not be “used” entirely by the Iranian State. But the Karun River, which is the most effluent (at the end 575 m3/sec, 950 km long) and the only navigable one, flows from the Zagros mountains in the southern province Khuzestan into the Arabian Gulf and has been utilized almost fully. On the Karun River within the Iran are the biggest dams which are built for hydro-energy production, and water is diverted in the lower parts for the irrigation of large areas (280.000 hectares).

On the northern side of the north mountain chain along the Caspian Sea with high precipitation originate many rivers. There are several bigger rivers which spring from the Zagros Mountains on the west of the state, namely in the provinces Kurdistan, Kermanshah and Elam, and flow towards Iraq where they join the Tigris River. Many rivers are born in the southern part of the Zagros Mountains and flow into the Arabian Gulf, such as the Karun River. Some bigger rivers originate from the mountain chains of the north and the west, and flow towards the arid central plain where they dry out. The second inner basin of Iran is the Lake Urmia basin in the northwest of the country. Several small, middle and big size rivers flow into the biggest lake of Iran. Some small and middle size rivers are shared in the east with Afghanistan and Pakistan.

The history of water infrastructures in Iran 

As a semi-arid country (except its green coastal areas at the Caspian Sea which does not cover more than 10% of the entire land) Iran, throughout its history, has developed a particular water culture which has been a crucial element in developing human settlements and civilizations. Scarce water resources resulted in specialization in building water infrastructures. With this knowledge, even in semi-desert regions with very limited water resources, towns and cities were built. Among the most representative of these infrastructures were water canals, and, in particular, qanats. Qanats are horizontal water tunnels which bring ground water from mountains to settlements to arid areas at the border. Even though qanats are also found in other countries in the Middle East, the most developed ones are in Iran.

Iran's Dam Policy

The Iranian Ministry for Energy is the responsible body for the management of water resources in the country. Decisions about the construction of water infrastructures, such as dams, are taken within this body. At end of 1980’s the Iranian state started to plan the systematic construction of water infrastructures such as dams, hydro-electric power plants (HEPP) and water diversions. The state planned these water infrastructures entirely based on a technical and profit centred approach without taking into account the issues of cultural and natural heritage, and human settlements. The continuous increase in electricity consumption and the growing need for food and drinking water in the cities were the strong arguments behind “developing” water resources.

The plans for the construction of dams are made by the central government, often in cooperation with the provincial governments which are dependent on the central government. There is no public consultation about the government’s policies regarding dam, electricity, irrigation, water supply and development. As governments in Iran are not elected in a truly democratic way and there is no opposition party, the discrepancy between people and governing institutions is huge. This leads to a disconnection between the real needs of people and the actions of the government.

Destruction of the Lake Urmia (Southern Azerbaijan – Iran)

A growing and diversifying social debate has been going on over the issue of Iran’s dam policy and, in particular, the impacts of dams constructed on the 13 rivers that feed the Lake Urmia. This endorheic lake has a basin that totals a land of 51.876km2 and covers 3 provinces which are the West, the East Azerbaijan and the Kurdistan provinces. It extends to a length of some 140 km and a width of 85 km5. The average surface of the lake area used to be 5100 km2. However, now a large portion of it is lost. The Urmia Lake, in its original size, is considered as the largest hyper saline lake in the Middle East. The basin has a population of around 6.4 million people and an estimated 76 million live within a radius of 500 km6. The Lake Urmia in 1985 August (left) and in 2010 August (right)

There are 39 dams either constructed or planned over the rivers flowing into the Lake Urmia, mainly for the purpose of irrigation. As water became more available, many farmers switched from subsistence to intensive agriculture. This shift in agricultural production created increasing pressure on not only surface water, but also underground water resources, over which the Iranian Government has almost no control. 94% of water demand is allocated to agriculture7. Farmers in Sulduz, a traditional town by the lake, indicate that only a decade ago they could extract water from wells of 30-40 meter deep. Now even at 70 meters deep, they cannot reach any water8. Furthermore, the use of inappropriate irrigation practices drops water use efficiency down to 30%9 which is very low and results in skyrocketing levels of agricultural water consumption. In addition, droughts since 1990s did not help the situation. However, the first signs of the problem started about four decades ago as the surface of the lake started to decrease. Once a surface of 5278 km2 of lake (1976) shrank to 3108 km2 (2009) 10. In beginning of 2012 the lake lost more than 65% of its surface area11. Within the last decade, the maximum depth of the lake fell from 12 to 6 metres12. Another significant negative impact was due to a bridge built over the lake in 2008. This

infrastructure cuts the lake almost in two equal parts and lets no water flow from one to another, which is crucial for the functions of the lake ecosystem. As water circulation in the lake is impeded, there has been a dramatic increase in water salinity13. In terms of other parameters of water quality, the situation is no better. Due to lack of water treatment facilities and municipal control, the lake is used entirely as the common sink of urban, agricultural and industrial entities around.

An old ship once upon a time on lake, now on salt concentration

Naturally, these circumstances pose a great danger towards not only humans, but also biodiversity within the Urmia Basin. The basin is the habitat of some 212 species of birds such as flamingo and pelican, 41 reptiles, 7 amphibians and 27 mammals such as the Iranian yellow dear. The lake is also known for its medical effects, especially for curing Rheumatism and Arthritis. Because of many other reasons, as well as these, the Urmia is listed as a wetland of international importance under the Ramsar Convention14 since 1971 and UNESCO Biosphere Reserve15 since 1976. However, neither of these has yet saved this great natural heritage of humanity from perishing. Recent studies foresee that the shrivelling of the Urmia will continue and that the survival probability within the next ten years is only around 64%16.

Greater concerns are at stake for the Middle East

It is estimated that 8 billion tons of salt is concentrated at the bottom of the Lake Urmia. With wind and storm such amount of salt can be carried away and create serious levels of wind-borne salt toxicity on both directly humans and agricultural production within the radius of 500 km around the lake. Many ecologists, activists and the Iranian officials warn that if the Lake Urmia dries up, an ecological catastrophe is inevitable not only for the settlements around the lake, but also in Armenia, Azerbaijan, Iraq and Turkey. The unforeseen consequences of such a large scale ecological disaster might trigger a colossal migration and trigger many conflicts among the states of the Middle East.

People protesting: “Let’s go to Urmia and fill it up with our tears” 

Even though the Lake Urmia started to shrivel in the 1970s, it could attract the attention of media only in 1990s. The deterioration of the lake was undeniable. The lake was not only shrinking, but also being heavily contaminated. The existence of many basin communities was at stake. Many had to migrate to large cities such as Tabriz. Some resisted to the increasing impoverishment. It was only in the 2000s when the social problems clustered around the issue of the lake were first pronounced. Guntay, a young Azeri man from Tabriz, indicates that the first time he and his friends brought the issue of Lake Urmia was about ten years ago in an exhibition. “We exposed the photos of dead flamingos in the lake to say that it was dying”.

A poster calling for taking action for Urmia - The Lake Urmia calls us and says if you hear: “I am thirsty”

Within years, numerous symbolic protests went on with growing participation of both the inhabitants of the region and the environmentalists from different parts of Iran. One was in 2009 when people held an interesting protest which consisted of pouring a bottle of water into the lake that represents their tear drops for what has been happening to their lake. Around 150 people were arrested and some of them were put in prison for years. A year later another large protest action took place in Tabriz on the World Environment Day, at the end of which the Iranian Police arrested some 70 protesters. In another protest in 2011 thousands of people from Tabriz and Urmia were on the streets protesting the central government for not taking the necessary measures to save the lake. This peaceful action was confronted with repression by the Iranian security forces whose result was the death of two protestors and the detention of dozens of citizens. Afterwards, the Iranian State prohibited any news regarding the situation of the Lake Urmia.

The Dam on the Sheher River which is one of the rivers that feeds the Lake Urmia 

Another recent action took place in the Cities of Urmia and Tabriz in May 2012. With a poster, the protesters were asking the President Mahmoud Ahmadinejad “Is the crisis of Urmia less important than the Nuclear Crisis of Iran?” The answer to that question was the detention of some hundred protesters, some of which are still in prison and some others free at the cost of heavy fines. On the World Environment Day, 5th of June 2012, the Iranian Government’s reluctance to take necessary measures to save the Lake Urmia was protested by many all around the world. Baku, Calgary and Waterloo were among the many cities where such protests took place. After all, the Iranian Government has finally been more open to accepting that there are problems with the Lake Urmia. The Iranian Government’s insistence on explaining the current status of the Lake entirely with global climate change has been coming to an end. Now, a number of solutions are being discussed and formulated within academic and civil society circles. Some these suggest releasing more water from dam reservoirs, limiting irrigation, removing some dams on the rivers that feed the Lake Urmia17 and some projects for taking water from other rivers like the

Zab or Araz Rivers and even the Caspian Sea18 to revive the lake. While the first two proposals make sense, the last proposal is highly discussed among the critics and would result in additional water mismanagement problems.

However, the words of the head of Iranian State General Inspection Organization Mr. Mohammadi’s after the protests of the World Environment Day in Tabriz are significant19: “If the experts in the province believe that a crisis of Lake Urmia is so serious, then we should start from the province itself; province should stop mismanagement of the funds and dedicate some of the budget to solve Lake Urmia's problem”. He also adds: “The province should not be waiting for the national budget and if there is any crisis they should assign some of the province’s budget for this issue”. The people of the Lake Urmia, once more, seem to be left alone to solve a regional scale problem that would affect many others.

End notes:

1 Large dams are defined as being over 15m high. The definition also includes dams between 5 and 15m high with a reservoir exceeding 3 million m3 of volume.

2 See website of Icold – International Commission of Large Dams: http://www.icold-cigb.org/GB/World_register/general_synthesis.asp?IDA=206

3 Iran Daily – Domestic Economy, 23 July 2007.

4 See Ministry of Energy News Agency, 26 October 2011: http://news.moe.org.ir/vdcdzf0s.yt0f56me2y.html

5 UNEP (2012). Thematic Focus: Climate Change, Resource Efficiency, Ecosystem Management, and Environmental Governance. http://na.unep.net/geas/getUNEPPageWithArticleIDScript.php?article_id=79

6 SEDAC (2010). Gridded Population of the World: Future Estimates. Socioeconomic Data and Applications Center (SEDAC) in collaboration with CIESIN, UN-FAO, CIAT.

7 WWA/Yekom (2005). The Environmental Impact Assessment and study (quality and quantity) of the Development Projects in the Lake Uromiyeh Basin, The West Azerbaijan Water Authority (WWA), Ministry of Energy (MoE).

8 Unstructured interviews held with the inhabitants of the town of Sulduz (24-25 May, 2012).

9 Hashemi, M. (2008) An Independent Review: The Status of Water Resources in the Lake Uromiyeh Basin. A Synthesis Report for the GEF/UNDP Conservation of Iranian Wetlands Project, School of Civil Engineering and Geosciences, Newcastle University, England, UK.

10 Reveshty, Mohsen Ahadnejad; Maruyama, Yoshihisa (2010): Study of Lake Urmia Level Fluctuations. Study of Lake Urmia Level Fluctuations and Predict Probable Changes using Multi-Temporal Satellite Images and Ground Truth Data Period (1976-2010). http://lake-urmia.blogspot.com/2010/12/study-of-lake-urmia-level-fluctuations.html (Accessed May 26, 2011)

11 See website of the Lake Urmia Conservation Insitute http://www.saveurmia.com/wp-content/uploads/2012/03/poster_2012.png

12 See website of the Lake Urmia Conservation Insitute http://www.saveurmia.com/wp-content/uploads/2012/03/poster_2012.png

13 The water salinity in the Lake Urmia rose from 220 to 380 mg/lt.

14 See website of the Lake Urmia Conservation Insitute http://www.saveurmia.com/take-action/campaign-statement/

15 See profile at website of Unesco Biosphere Reserve Directory: http://www.unesco.org/mabdb/br/brdir/directory/biores.asp?mode=gen&code=IRA+07 (Accessed May 25, 2011)

16 Reveshty, M. A. & Maruyama, Y. (2010): Study of Lake Urmia Level Fluctuations. Study of Lake Urmia Level Fluctuations and Predict Probable Changes using Multi-Temporal Satellite Images and Ground Truth Data Period (1976-2010). http://lake-urmia.blogspot.com/2010/12/study-of-lake-urmia-level-fluctuations.html (Accessed May 26, 2011)

17Khosravifard, S. (2010): Campaigners Fear Lake Urmia Drying Up. Payvand Iran News. April 30, 2010. http://www.payvand.com/news/10/apr/1297.html (Accessed May 19, 2011)

18Djafarov, T. (2011). "Water transfer of Araz River to Lake Urmia is discussed between Iran and Azerbaijan" Trend News Agency 26 December 2011. at: http://pda.trend.az/en/1973742.html (Accessed February 8, 2012)

19 See website of the Lake Urmia Conservation Insitute http://www.saveurmia.com/2012/06/06/successful-events-on-june-5/

Lake Urmia Basin Location

Urmiye der ki, “Susuzam”

Dr. Akgün İlhan* – Orta Doğu’nun “yakıcı” gündeminde kaynayıp giden ama savaşlardan çok daha “yakıcı” sonuç doğurabilecek ekolojik felakete dikkat çekmek gerekiyor. Türkiye-İran sınırının yanı başındaki Urmu Gölü, Tahran tarafından kurumaya terk edildi. Gölü besleyen akarsulara yapılan barajlar çevrenin hızla çölleşmesine yol açıyor. Yöre halkını dinleyen yok, zira bütün bunlar bölgenin siyasi haritasına damgasını vuran Türklere karşı uygulanan sindirme politikasının bir parçası… Fiziki harita ise başka alarm veriyor: Orta Doğu “tuz fırtınası” tehdidi altında.

İran topraklarının kuzey batısında Türkiye sınırına yakın bir yerde bir göl var. Adı Urmiye. İsmini duyduğumda ilk işim internette fotoğraf aramak oldu. Gölün içinde “Osman’ın Yumruğu” adlı bir kaya ile “Artemia” denen bir  canlının fotoğraflarına rastladım. Derken öğrendim ki Orta Doğu’nun en büyük tuzlu gölü hızla kuruyormuş. Fotoğraflar dehşet vericiydi. Gölün tabanı tuzla kaplanmıştı.  Çevre kasaba ve köyleri tuz fırtınası tehdidi altındaydı. Elbette gölün insanlarını merak ettim. Nasıl bir hayat yaşarlar, neye benzerler diye bir fotoğraf aradım. Ne hikmetse bir tane bulamadım. Göremediğim bu insanlarla  buluşmak için çıktım yola. Önce Tahran’da doğa ve yerel kültürleri koruma organizasyonlarıyla buluştum. Göle gitmek istediğimi söylediğimde Tahranlı arkadaşlarım “ortam karışık; bir de yabancısın, gözünün yaşına bakmaz casus diye içeri atarlar” deyip beni uyardı. Söz konusu İran Hükümeti olunca insan tedirgin oluyor tabi. Ama merakıma bırakıp kendimi, düştüm yola.

Güney Azerbaycan’a yolculuk

Urmiye Gölü’nün etrafını çeviren üç şehirden biri olan Tebriz’de beni Ekrem karşılayacak. Ekrem gümüşi kısa saçlarıyla güzel bir genç Türk feminist. Beni Urmiye Gölü’nü savunmaktan suçlu bulunduğu için iki seneye yakın hapis yatmış bir aktivistin evine götürecek. Biniyoruz bir taksiye. Yolda düşünüyorum; bir insan Allah’ın bir gölü için İran hükümetiyle ters düşmeyi ve hapislerde yatmayı nasıl göze alır?

Gelin gidek ağlayak, Urmu Gölü’nü doldurak!

Aktivistin kod adı Elman. Gerçek adını ise bir kaç gün sonra öğreneceğim. 28 yaşında. Beni şüphe ve dikkat karışımı bir bakışla süzüyor. “Burada rahat olabilirsin” diye başımdaki örtüyü gösteriyor. Birlikte gölün başına gelenleri protesto gösterilerinin ve yürüyüşlerinin kayıtlarına bakıyoruz. “Urmu Gölü can verir, parlamento katline ferman verir!”, “Azerbaycan uyuma, tarihine sahip çık!” “Gelin gidek ağlayak, Urmu Gölü’nü doldurak!” diye slogan atıyor yürüyenler. Bir saatlik sohbetin ardından, yeni yüzler beliriyor evde. Her biri gölü korumaya çalışırken başına gelenleri anlatıyor. Polis defalarca tutuklamış ve Azerbaycan Türkçesice “zindan” denilen hapse atmış. Zindan denilince abartı sanılmasın. Bazıları kırbaç cezası bile almış. Benim konuşabildiklerim senet imzalayarak hapis cezasını ertelediği için dışarda olanlar. İçerde daha onlarcası var. Soruyorum “sizi tutuklama nedenleri nedir?”. “İran’da neden aranmaz ki tutuklamak için” diyor hepsi birden.

“Vatan haini değil, vatanseveriz”

Güntay “bizi vatan haini olmakla suçladılar” diyerek başlıyor söze. “Oysa biz vatanımızı sevdiğimiz için gölümüzü korumak istiyoruz” diyor. Bir ara 70 yaşlarında kasketli, örgü yelekli bir adam giriyor içeri. Herkes ayağa kalkıyor. Adı Üstad Hasan. O bir müzik adamı. Onu bile göz altına almışlar. Sebep de Urmiye Gölü’ne Türkü besteleyip bir düğünde söylemesi. Sonunda suçsuz bulunmuş ama bu sefer de damat düğününde bu şarkının okunmasına izin verdiği için 6 ay hapis cezası almış. Üstad gidince, diğer Hasan “herşey hakimiyetin planı” diye başlıyor söze. Hakimiyet derken İran hükümetini kastediyor. “Biz Türklerini kendilerinden saymıyorlar. Bu nedenle gölü de kendi gölleri saymazlar”. Hasan’a göre hükümet gerçekten istese Aras Nehri’nden su çekip gölü tekrar canlandırabilir. Nitekim böyle bir proje ile yetkililere başvurulmuş ama çok maliyetli olacağı gerekçesi ile reddedilmiş. “Hazar Denizi’nden yüzlerce kilometrelik borularla Orta İran’a su taşıyacak projeye 4 milyar dolarlık bütçe ayırmayı biliyorlar tabi” diye ekliyor.

“Gölü kurutan onu besleyen akarsulara kurulmuş barajlar” 

Urmiye Gölü’nün kurumaya başlamasının en önemli nedeni gölü besleyen on üç nehrin üzerine kurulan kırka yakın baraj. Bir zamanlar göle dökülen Şeher Çayı’na kurulmuş barajı görmeye gidiyoruz. Çevredekilerle konuşuyorum. İnsanlar barajdan şikayetçi. Biri “bunu niye kurdular bilmiyoruz” diyor. Diğeri devam ediyor “ne doğru düzgün elektrik üretir, ne de suyunun bize bir faydası olur”. Bir başkası “geçenlerde burada serinlemek için yüzenler boğulup öldü” diyor. Baraj gölünün etrafı insan boyunu aşan tellerle çevrili. Tellerin ardından baraj gölüne bakarken, betondan büyük bir anıt görüyorum. Dev bir damla şeklinde. Barajı kuranlar dikmiş bu betonu oraya. Soruyorum “bu ne böyle?”. Elman “inşaatcılar bunu niye dikmişler buraya bilmem ama bizim için bu, Urmu Gölü için döktüğümüz gözyaşıdır” diye cevaplıyor. Önceleri gölün etrafında sadece susuz tarım yapılırken, barajların kurulmasıyla birlikte sulu tarım iyice artmış. Pek çok çiftçi geçimlik tarımı bırakıp, sadece orkide gibi daha yüksek para getirisi olan ürünler yetiştirmeye başlamış. Bir de son on yıldır küresel iklim değişikliğinin etkisiyle yağışlar azalınca göl iyice kuruyup, su yerini tuza bırakmış.

Göl olmuş çöl…

Barajın yanından ayrılıyoruz. İstikametimiz meşhur Urmiye Gölü. Saatte 60 km hızla giden arabanın içinde bir saat boyunca gördüğümüz tek manzara, bembeyaz parlayan ve gözümüzü kamaştıran tuz. Çok değil 25-30 yıl önce herkesin suyunda serinleyip kıyısında güneşlendiği göl, artık uçsuz bucaksız bir tuz çölü. Göz alan bu beyazlık ufukta yavaşça mavi gökle birleşiyor. Bir zamanlar etrafı suyla çevrili adacıklar artık sıradan tepelere dönüşmüş. Bir saatin sonunda nihayet su görünüyor. Arabayı durdurup hem suya yaklaşmak, hem de fotoğraf çekmek için çıkıyorum dışarı. Elman ve yoldaşları da fırlıyor ardımdan. Onlar poz verir gibi yapacak, ben ancak öyle çekeceğim fotoğrafları. “Şüphelenmesin kimse” diyor Ferdin. Gerçi şüphelenecek bir Allah’ın kulu da yok etrafta. Sahipsizliğini anlatırcasına ne bir insan, ne de bir başka canlı var bizden başka. Tuz her yanı kavurmuş. Su kıpkırmızı olmuş, kanıyor. Soruyorum nedenini. Üniversitede coğrafya bölümünde okuyan Ferdin cevaplıyor “sel sularıyla taşınan topraktan böyle kırmızı su”.

Orta Doğu tuz fırtınası tehdidi altında 

Yapılan araştırmalara göre göl tabınında 8 milyar ton tuz birikmiş. Rüzgarın ve fırtınanın etkisiyle taşınan tuzun 500 km çaplı bir alanda hem insanları, hem de tarımı olumsuz etkileyerek muazzam bir zehirlenmeye yol açması şans değil, an meselesi. Pek çok ekolojist, aktivist ve hatta hükümet yetkilisi böyle bir felaketin sadece göl etrafındaki değil, Azerbaycan, Ermenistan, Irak ve Türkiye’deki yerleşim birimlerini de etkileyeceğini biliyor. Bu çapta bir ekolojik felaketin toplu göçlere ve politik çalkantıların eksik olmadığı Orta Doğu’da çeşitli ihtilaflara neden olacağı aşikar. Ancak tehdit dört ülkeyi ilgilendirmesine rağmen, İran Hükümeti Teftiş Kurulu başkanı Muhammedi’nin sözleri manidar. 5 Haziran 2012 Dünya Çevre Günü’nde Tebriz de dahil olmak üzere dünyanın çeşitli kentinlerinde göle olanları protesto için düzenlenen etkinliklere ithafen şöyle diyor: “Madem uzmanlar gölün durumunun ciddi olduğunu düşünüyor, o zaman milli bütçeden pay isteyeceklerine bölgenin kendi bütçesiyle bu sorunu çözsünler”. Böylece herkesi etkileyecek bir sorunun yükü gölün insanlarına yıkılıyor.

Karanlık gelecek senaryolarından bahsederken, “herşey 2006 yılında başladı” diye söze giriyor Fatima. Enerjik genç bir avukat. Urmu Gölü’nü savunurken başı hükümetle belaya girenlerin avukatlığına adamış kendini. “Hükümet Türkleri hep hor gördü. İran’da filmlerde Türkler ya hizmetçi ya da çöpçüdür. 2006’da gazetede bizi aşağılayan bir haber son damla oldu. Üniversitelerde bu olayı protesto eden gençler zindanlara atıldı” diyor. Güntay ise Urmu Gölü meselesinin ilk kez 90’lı yıllarda gazeteciler tarafından gündeme getirildiğinden, daha sonra üniversitelerin konuyla ilgili bazı araştırmalar yapmaya başladığından bahsediyor.  “Ancak ülkede üniversiteler de özgür değil ki. Bu konuda araştırma yapmak da, halkı bilgilendirmek de yasak” diyor. Aslında gölün fiziksel durum tespitine yönelik çeşitli araştırmalar var ama bunların hiçbiri meselenin sosyal boyutuna değinmiyor.

“Gölün başına gelenler, bizim başımıza gelenlerin aynası”  

Yeni istikamet göle 20 dakika mesafedeki “sulu düzlük” anlamına gelen Sulduz kasabası. Orada yedi sene önce Urmiye Gölü’nü ve kimliklerini savunurken öldürülen gençlerin mezarları başında bir anma töreni var. O törene katılacağız. Yolda üç kez araba değiştiriyoruz. Elman  telefonunu bir açıp bir kapıyor. Birileri ile konuşuyor. Ferdin arabadan inip ankesörlü telefondan birilerini arıyor. Sulduz’un girişini polis tutmuş. Mecburen başka yerden gireceğiz. Varıyoruz bakıyoruz ki diğer girişte de asker var. Çaresiz geri dönüp, arabayı kuytu bir yere park edip bekliyoruz. Yoğun bir telefon trafiğinin ardından o gece Sulduz’da nerede kalacağımız belli oluyor. İbrahim’in evi müsaitmiş. Ona gitmeden bir kaç eve daha konuk oluyoruz. Herkes gölle birlikte aslında kendi kaderini anlatıyor.

Kalacağımız eve vardığımızda saat gecenin onbiri olmuş. İbrahim 40 yaşında uzun boylu güleç yüzlü bir adam. Elman’ın mapus arkadaşı. Eşi, üç çocuğu ve anasıyla birlikte yaşıyor. Gece ikiye kadar sohbet ediyoruz. Hepsi de göl konusunda uzman seviyesinde bilgiye sahip. Her biri başka bir yönünü anlatıyor olup bitenin. Onlar için bu bir kimliğin ölüm kalım mücadelesi. “Gölün başına gelenler, bizim başımıza gelenlerin aynası” diyor Fatima. İbrahim söze giriyor “hakimiyet bizi nasıl unuttuysa, gölümüzü de öyle sahipsiz bıraktı. İster ki Azeri halkı da aynı bu göl gibi kuruyup gitsin. İster ki göl kurusun, biz de Tebriz’e ya da Tahran’a göç edelim. Orada esas kimliğimizi kaybedelim”.

“Bizim için tüm haklar bir bütün”

Gecenin ilerleyen saatlerinde aramıza katılan konuklarla birlikte, söz Güney Azerbaycan politikasına geliyor. Biri “Türkiye bize hiç destek olmadı” derken, öbürü “sanki Azerbaycan çok oldu” diye söze karışıyor. “Küresel desteğin önemi” ile “kendimizden başka çıkış yolu yok” ekseninde gidip geliyor konuşmalar. Bir ara konuklardan birine Urmu Gölü’nün kurumasını Güney Azerbaycan’ın politik söylemine nasıl dahil ettiklerini soruyorum. Bana anlamaz gözlerle bakıyor ve diyor “göl de biziz, toprak da. Sen neyi soruyorsun almadım”. Elman söze giriyor “bizim için kadının hakkı, erkeğin hakkı, gölün hakkı, kurdun kuşun hakkı ve anadilde eğitim hakkı bir bütün. Bunları hiç ayrı düşünmedik ki” diyor. Dünyanın pek çok ülkesinde toprağını, yaşam kaynaklarını ve kimliklerini bir bütün olarak koruyan pek çok insanla tanışmış olan ben, suyu topraktan, toprağı da insandan ayrı gören şehirli zihniyetime bir kez daha şaşıyorum. 

Ertesi sabah hep birlikte yapılan bir yer sofrası kahvaltısının ardından Tebriz’den ayrılıyorum. Ardımda başka bir diyar daha bırakırken, gönlümde yeni bir kapı açıyorum Urmu Gölü’nün bu mücadeleci insanlarına…

* Bu yazı ilk kez Express dergisinin 131. sayısında (Ekim-Kasım-Aralık) yayınlandı. sanal Ortamda kaynak

Umut Urmulu: yazıda “Azeri” sözü ve kavramı biz Türklere bir tür sayğısılk olduğu için Türk sözüile değiştirilmiştir. Bizler Ne Azeriyiz ve ne Azerbaycanli bizlerin Ulusal,etnik kimlik vs ismimiz yanlız Türkdür . 

Urmiye Gölü, sorunları ve çözüm Yollari

Urmiye Gölünün tarixi olduqca qədimdir. İranın tanınmış coğrafiyaşünas alimi Mustafa Şəhram özünün “İranın dəniz və gölləri” kitabında qədim mənbələrə əsaslanıb gölün 30-40 min il əvvəl yarandığını yazır. Ən qədim vaxtlardan indiyə qədər Urmiye gölünə müxtəlif adlar verilmişdir. “Çiçe” (fransız səyyah Şarden), “Təla” (Murat Əlbəldan), “Şahi gölü”(Human Fərzad) və s.

Ərəblərin istilasından sonrakı orta əsr mənbələrində çox vaxt göl Urmiye şəhərinin adı ilə bağlı “Urmiye gölü” adlandırılmışdır. Rza şah şahlıq taxtını qəsb etdikdən sonra (1925) Güneydəki bir çox yer adları kimi gölün də öz tarixi adı (şəhərin adı kimi) dəyişdirilərək “Rzaiyyə gölü” adlandırılmışdır. Xalq isə gölü həmişə Urmiye Gölü kimi tanımış və tanıyır.

Göl haqqında mənbə və yazıları araşdırdıqda inanırsan ki, Allah Azərbaycandan heç bir nemət və gözəlliyi əsirgəməmişdir. Güney Azərbaycanın qərb bölgəsində yerləşən, Göy-gölün Güneydəki füsünkar bacısı Urmiye gölü təbiətin vətənimizə bəxş etdiyi əvəzsiz töhfələrdəndir. YUNESKO-nun “Qoruqlar kitabı”na daxil edilmiş Urmiye gölü eyni adlı şəhərin 25 km-liyində yerləşsə də bu su hövzəsi Təbriz, Salmas, Marağa, Tufarqan (Azərşəhr), Qoşaçay (Miyandab), Sulduz (Nəqədə), Soyuqbulaq (Mahabad) və Uşnu şəhərlərini sahilləri ilə əlaqələndirir. Göl bu yaşayış bölgələrində ekoloji təmizliyə və tarazlaşmaya önəmli kömək edir.

Əgər coğrafi ədəbiyyatda göl adlandırılan Xəzər dənizi nəzərə alınmazsa Urmiye gölü İranın və Qərbi Asiyanın ən böyük gölü sayılır. Duzluluq dərəcəsinə görə isə dünyada üçüncü yeri tutur.

Son 15-20 ildə Urmiye gölü böyük fəlakətlə üzləşmişdir. Göldə müxtəlif amillərin təsiri altında suyun səviyyəsinin azalması və nəticədə göldə quruma prosesinin çoxalması ictimaiyyəti, xüsusən gölün sahil ərazisində yaşayanları ciddi şəkildə narahat etməyə başlamışdır. Bu narahatlığı əhalinin etiraz mitinqlərindən tutmuş, informasiya vasitələrindəki çıxışlarından, Azərbaycanlı millət vəkillərinin İran İslam Şura Məclisinin kürsüsündən səsləndirdikləri bəyanatlardan da görmək olar. Urmiye gölünün üzərini almış fəlakətin yaxın gələcəkdə törədəcəyi dəhşətlərin miqyası təsəvvür edilməz dərəcədə təhlükəli və qorxuludur. Yerli müəlliflər həyəcan təbili çalırlar ki, əgər gölün qurumasının qabağı alınmasa (orta hesabla gölə tökülən suyun həcmi hər il 1,3 milyard m3 azalır) bu gedişlə 2020-ci ilə qədər göl tamamilə quruya bilər. Bu isə təqribən 500 km radiusda yaşayan 70-75 milyon əhalini (ən əvvəl Güney Azərbaycanı) böyük fəlakətlə üzləşdirər.

Urmiye Gölü haqqında ümumi məlumat: Urmiye gölünün ümumi sahəsi 6000 m2, ümumi su tutumu 20-24 milyard m3, uzunluğu 130, eni isə orta hesabla 40 km-dir. Dəniz səviyyəsindən 1274 m hündürlükdə yerləşən Urmiye gölünün dərinliyi 2 metrdən 16 metrə qədərdir (orta dərinlik 5 metrdir). Göldəki su çəkilib, dayazlıq artdıqca flora və fauna məhv olmağa doğru gedir. Sərnişin və yükdaşıma üçün gölün 6 limanı (“Gülmənxana”, “Şərəfxana”, “Heydərabad”, “Rəhmanlı”, “Xantaxtı”, “Şahi”) vardır. Təbii sərvətinə və müalicəvi önəminə görə Urmiye gölü İran ərazisindəki 6 göldən ən zənginidir. Göl yerləşdiyi relyefə, təbii gözəlliyə, şəfalı su və palçığında olan mineral maddələrin çoxluğuna görə təbiətin bu bölgəyə verdiyi əvəzsiz nemətdir. Gölün suyu həddindən artıq şor olduğundan suya düşən insan boğulmur. Gölün sahilindəki palçıq böyük müalicəvi keyfiyyətə malikdir. Suyu və palçığı ifrazat yollarının təmizlənməsində, artroz, əsəb, dəri-zöhrəvi, saç tökülmə, revmatizm və qadın xəstəliklərinin müalicəsində şəfavericidir. Diqqət ayrılıb, qayğı göstərilərsə, şöhrəti İran hüdudlarını çoxdan aşmış Urmiye gölü beynəlxalq sanatoriya və müalicə mərkəzlərindən birinə çevrilə bilər. Göl mineral maddələrlə də zəngindir. Mütəxəssislərin yazdıqlarına görə, göldəki mineral maddələr milyard tonladır. Bu minerallar ölkənin tələbatını ödəməkdən başqa, ixracatda da canlanma yaradar və böyük gəlir əldə etməyə imkan verə bilər.

Əvvəllər bu bölgədə filiz çıxarma idarəsinə başçılıq etmiş mühəndis Qarabaği “Keyhani həvayi” qəzetində çap etdirdiyi məqaləsində yazır: “Gölün sərvətindən düzgün istifadə olunarsa, oradan çıxarılan və ixrac olunan məhsullardan əldə edilən gəlirdən başqa, ölkənin daxilindəki bir sıra istehsal sahələri göldən alınmış bir çox qiymətli xammalla təmin oluna bilər. İstənilən qədər sənaye və yemək duzundan əlavə, əczaçılıq, neft-kimya, strateji sənaye və boyaq işləri üçün lazım olan maddələrin bir çoxu gölün daxilində olduğu halda, biz pul xərcləyərək onları xaricdən gətirmək məcburiyyətindəyik”. Müəllifin fikrincə, gölə gələn suyun hər m3-dən 200-220 qrama qədər dürr almaq mümkündür. Gölə tökülən suyun illik miqdarı isə 1 milyard m3-ə qədərdir. Gölün suyu və palçığı əvəzolunmaz müalicəvi keyfiyyətə malik olduğundan ondan əhalinin, eləcə də turistlərin səmərəli faydalanması üçün sahil zonalarında sanatoriya və müasir müalicə ocaqlarının yaradılması dövlət xəzinəsinə, eləcə də yerli büdcəyə gəliri bir neçə qat artıra bilər.

Urmiye gölü haqqında söhbət gedərkən insanı valeh edib, heyrətləndirən bir cəhət də gölün içərisində onlarla adanın və bir neçə yaşayış məskəninin olmasıdır. Göl haqqında yazılanlardan məlum olur ki, burada böyüklü-kiçili 102 ada vardır. Pəhləvilər dövründə (Rza və Məhəmmədrza şah) tüğyan edən fars şovinizmi bu adaların da tarixi Türk adlarını farslaşdırılmışdır. Abbas Cəfəri tərəfindən tərtip edilmiş “İranın təbii coğrafiyası haqqında məlumat” kitabında göstərilir ki, Urmiye gölündəki 102 adadan dörtdə birinin tarixi türk adları farslaşdırılmışdır. Arpa dərəsi “Covin”, Ağ dağ “Spid”, Əbülqasım daşı “Zirabə”, Əhməd daşı “Bstur”, Çayırlı “Brd”, Daş ada “Brdin”, Sarıtəpə “Zərtəpə”, Qara təpə “Siyahtəpə”, Qılıcyağlıqara “Şəmşiran” və s. 1979-cu il İran inqilabından sonra adadakı tarixi Türk adlarının bərpa edilməməsi təəssüf doğuran məsələlərdəndir.

Göldəki adaların bir neçəsində (Şahi, Qoyun dağı) əhali yaşayır. Onlar bağçılıq, əkinçilik və maldarlıqla məşğuldurlar. Adaların birlikdə sahəsi 33-34 min hektardır. Adalarda 54-ə qədər çeşmə və su mənbəyi vardır ki, bunların bir çoxunun suyundan təsərrüfatdan başqa, məişətdə də istifadə olunur. Şahi adası 2525 hektar, Qoyundağı isə 3175 hektar ərazidə yerləşir. Gölün səviyyəsindən 300-350 m, dəniz səviyyəsindən isə 1500 m-dən çox yüksəklikdə yerləşən adalarda onlarla ailə yaşayır. Onların bir çoxu əkinçilk və maldarlıqla məşğul olmaqdan əlavə, gölün sahil limanlarında da işləyirlər. Son illərdə göldəki suyun azalması adalardakı əhalinin sahil məntəqələrə gedib-gəlməsini asanlaşdırsa da sahildəki limanların fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Şor gölün içində insanlara yaşamaq və işləmək üçün qoynunda yer verən adaları əslində təbiətin möcüzəsi adlandırmaq olar.

Urmiye gölünün indiki durumu: XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində Urmiye gölündə suyun azalması ilə bağlı gölün sahəsinin sürətlə quraqlığa çevrilməsi yaxın gələcəkdə baş verə biləcək böyük fəlakətdən, bu bölgənin həyat üçün ciddi təhlükəsindən xəbər verir. Bu haqda əhalinin narahatlığını dövlət orqanlarına, prezidentə, Məclisə, dini rəhbərə olan çoxsaylı müraciətlərindən, vaxtaşırı gölün ətrafındakı etiraz mitinqlərindən, yerli ziyalıların mətbuatdakı yazılarından, Məclisdəki azərbaycanlı deputatların çıxışlarından görmək olar. Hər il Novruzdan 12 gün sonra (“Sizdəh” adlanan gün-Ə.R.) kütləvi gəzintiyə çıxmaq adı ilə əhali boş su qablarını bir-birinə vurmaqla, vedrə və sənəklərdə gətirdikləri suyu gölə tökməklə ali məqamda oturanların diqqətini göldəki fəlakətli duruma yönəltməyə və ona əlac etməyə çağırırlar.

Göldəki suyun tam çəkilməsi təkcə bölgədə yox, ondan uzaqlarda da çox ciddi iqlim dəyişikliyinə səbəb olar, ekoloji tarazlıq tam pozular, havadakı zəhərli maddələrin sayı həndəsi silsilə ilə artar. Səmadakı şeh və yağıntı yerdəki bütün canlıları məhv edib yoxa çıxardar. Göl şor duzlarla zəngin olduğundan qurumuş gölün təkindəki duzlar toza çevrilib yüz kilometrlərlə uzaqlara səpələnər, min hektarlarla məhsuldar torpaq şoranlaşar, bağ-bağat quruyub məhv olar. Öz varlığı ilə Azərbaycanın incisi sayılan və bölgədəki insanlara böyük müalicə və təsərrüfat cəhətdən xeyir verən gölün quruması bu yerləri fəlakətli düzənliyə çevirməklə yanaşı böyük bir neməti bölgənin əlindən çıxarar. Ən başlıcası, yaranmış ağır ekoloji duruma dözməyən yerli əhali öz ata-baba ocağını tərk etmək məcburiyyətində qalar. Bəlkə də belə bir durum hakim dairədə oturan bəzi şovinist, türkə qənim kəsilənlərin ürəyindəndir və buna görə gölün fəlakətdən xilas olmasına çalışmırlar, əməli tədbirlərin görülməsinə mane olurlar. Əhalisinin sayı 3-4 milyon olan bir bölgənin boşalması, onların çoxunun farsdilli yaşayış yerlərinə axını indiki və gələcək nəslin milli kimlikdən uzaqlaşma işini asanlaşdırar. Belə bir işin İran tarixində analoqu var. Vaxtilə Sistan əyalətində olan Hamun (Urmiyedan sonra İranın ikinci böyük gölü idi) gölünə tökülən Hirmand çayının istiqamətinin dəyişməsi ilə bağlı bu göl tamamilə quruduğundan buradakı əhali kütləvi şəkildə köç etməyə məcbur olmuşdur. Belə bir durumun Azərbaycanın qərb bölgəsində də təkrar olunmaq ehtimalı vardır. Buna görə də bu məsələ hər bir türkü düşündürüb narahat etməlidir. Urmiye gölünün fəryadına, harayına səs verilməli, onun dərdinə və ehtiyacına çarə axtarılmalıdır. Əks təqdirdə, Urmiye gölündə bu gün baş verən faciəli olaylar sabah milləti olub-bitmiş bədbəxtliklə üzləşdirə bilər.

Urmiye gölü ilə bağlı yaranmış faciəli durumun ilk acı nəticələri haqqında mətbuatda gedən xəbərləri ağrı-acısız oxumaq mümkün deyil. “Təbrizin səsi” və “Öyrənci” qəzetlərinin yazdığına görə, Təbiəti Mühafizə İdarəsinin başçısı Məhəmməd Cavad Məhəmmədzadənin dediklərinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, gölün qurumuş bölgəsində yaranmış ağır ekoloji vəziyyət buradan 40 kəndin sakininin başqa bölgəyə köçməsinə səbəb olmuşdur. Güney Azərbaycanın qərb bölgəsində çap olunan “Ağrı” qəzeti özünün 29 aprel 2012-ci il tarixli (№126) nömrəsindəki “Həftənin dərdi-dili” bölümündə “Məbada Azərbaycan Sistan kimi olsun” sərlövhəli məqalədə yazır: “Vaxtı ilə Sistanın məhsuldar zəmiləri özünün bol buğdası ilə İranın şərq və mərkəz bölgələrini taxıl ilə təmin edirdi. 1316-cı ildən sonra Hamun gölünə tökülən suların istiqaməti dəyişdikdən sonra, dövlət gölün qurumasının qabağını almaq üçün heç bir tədbir görmədiyindən bu göl qurudu, bu yerlərin ekologiyası kökündən dəyişdi. Quru küləklər ildə ən azı 170 gün əsməyə başladı. Məcburiyyət qarşısında yerli əhali başqa bölgələrə, əsasən Gülüstan, Xorasan, Kirman, İsfahan və başqa yerlərə mühacirət etmək məcburiyyətində qaldı. Allah eləməsin ki, bu fəlakət bizim də başımıza gəlsin”.

İran İslam Şura Məclisində Marağadan olan deputat Yusif Nəcəfi Məclisdəki çıxışında (onun çıxışını “Sərab” qəzeti çap etmişdir) iştirakçıların diqqətini Urmiye gölünün quruması ilə bağlı törənəcək fəlakətin böyüklüyünə cəlb edərək demişdir: “Aparılan hesablamalar göstərir ki, Urmiye gölündə 11 milyard ton duz vardır. Şərqi və Qərbi Azərbaycan 70 min km2 –dir. Göl qurusa əsən küləklər bu duzu havaya sovuracaq. Bu zaman bu iki əyalətin hər m2 –nə 180 kq duz səpilə bilər. Bu, böyük fəlakət deməkdir!”. İran İslam Şura Məclisinin başçısı Laricaninin iştirakı ilə keçirilən iclasda İqtisad Komisionunun məsul işçisi bildirmişdir ki, gölə başqa mənbədən (Arazdan) su çəkmək üçün dövlətin illik büdcəsində hələlik heç bir vəsait nəzərdə tutulmamışdır. Halbuki Simnana əlavə su çəkmək üçün Urmiye gölünə lazım olacaq vəsaitdən iki dəfədən də çox pul ayrılmışdır (bax, buna deyərlər ögey-doğmalıq!).

Salmas şəhərinin Məclisdəki deputatı Ələkbər Ağayi öz çıxışı zamanı Urmu gölündəki vəziyyətə köməkliyi nəzərdə tutan layihənin icrasına nə vaxt başlanacağını bu işlə məşğul olan nazirliyin nümayəndəsindən soruşduqda o, cavabında “biz hələ bu layihəni mütaliə etməmişik”- demişdir. Salman Zakir (Urmiyenın Məclisdə nümayəndəsi) öz çıxışında göstərmişdir ki, “iqtisadi quruculuq işləri” ilə məşğul olanlar öz layihələrində gölün qurumasının qarşısını almaq üçün görüləcək ilk tədbirlərə lazım olan vəsaiti hansı səbəbdənsə iki qat artıq göstərirlər. O demişdir: “Siz işi görməmək, büdcədə vəsaitin tapılmasında çətinlik yaranması xatirinə belə edirsiniz. Bunu etmək istəyənlər Azərbaycandakı insanların fəryadın eşitmək, onlara kömək etmək istəmirlər”.

Aparılan hesablamalarda göstərilir ki, hazırda dövlətin hərbi işlərə bir ildə xərclədiyi pulun 1,3 faizi Urmiye gölünə sərf olunarsa gölü fəlakətdən xilas etmək mümkündür. Urmiye gölünü fəlakətdən xilas etmək üçün ən əvvəl gölün sahibi olan insanların harayına səs verilməli, onlara kömək sözdə yox, əməldə göstərilməlidir. Yerli, səriştəli mütəxəssislərlə yanaşı, xarici ekspertlərin köməyi ilə vəziyyətdən optimal çıxış yolları axtarılıb tapılmalıdır. Bunun üçün dövlət büdcəsindən bölgəyə ayrılan vəsaitdə gölün xilası ilə bağlı xüsusi ayrılmalar nəzərdə tutulmalı və bu ayrılmalar təyinatına uyğun olaraq sərf olunmalıdır. Ayrılan vəsait halal əllər vasitəsilə göldəki suyun heç olmasa sabit saxlanılmasına sərf olunmalıdır. Bu işdə müasir hidrotexnikadan və başqa ölkələrin təcrübəsindən istifadə olunması mühüm şərtlərdəndir. Gölün ətrafı boyunca yeni meşə və yaşıllıq zonlarının salınması, buradakı landşaftın qorunması və çoxaldılması, əlavə su mənbələrinin gölə tərəf istiqamətləndirilməsi vəziyyəti xeyli yüngülləşdirə bilər. Son mənzilini gölə tökülməkdə tapan çay (Cığatı, Soyuqbulaq, Gadar, Baranduz, Şəhər çay, Nazlı, Zola, Sofi, Leylançay və b.) sularının illik miqdarı 5-6 milyard m3-ə çatır. Bu çayların sularını payız və qış mövsümündə bəndlərə və su anbarlarına toplayaraq, yay mövsümündə gölə axıtmaq əvəzinə, ayrı-ayrı şəxslər su satışı ilə məşğul olaraq daha artıq varlanırlar.

Gölə böyüklü-kiçikli 40-a qədər çaylardan su gəlir. Son 15-20 ildə bölgədə, əsasən dövlət məmurları (“Sepah”, “Bəsic”, “Mücahidine eslam”, “Canbazane islam” və s.), eləcə də varlı iş adamları tərəfindən möhtəkirlik məqsədi ilə 70-dən çox şəxsi su sədlərinin inşası Urmiye gölünə tökülən çayların sularını başqa istiqamətə yönəltmişdir. Bundan əlavə, gölün yaxın ərazisində qazılmış çoxsaylı su quyuları da gölə gələn qurund sularının tükənməsinə səbəb olan amillərdən biridir. Bunlar hamısı göldə suyun səviyyəsinin aşağı düşməsinə təsir edən amillərdir.

Urmiye gölünün və Güney Azərbaycanın qərb bölgəsinə yaxşı bələd olan, bu haqdakı dəyərli yazıların müəllifi Böyük Rəsuloğlunun apardığı tədqiqatlarda göstərilir ki, göldəki suyun səviyyəsi 10 il ərzində 6,5 m-dən çox aşağı düşmüşdür. Müəllif belə hesab edir ki, əgər bu sürət davam edərsə faciə qaçılmazdır. Güney Azərbaycanın qərb bölgəsinin rəsmisi Rəsuli Əsgərzadənin hesablamasına görə Urmu gölünü indiki quraqlıq vəziyyətindən xilas etmək üçün 20 milyard m3 su gərəkdir. Yaranacaq faciənin miqyasını və dəhşətlərini dərk edən Behişti adına Tehran Universitetinin Azərbaycanlı tələbələri bu məsələyə həsr olunmuş xüsusi elmi-nəzəri konfrans təşkil etmişlər. Konfransda gölün getdikcə quruması səbəbləri araşdırılmış və fəlakətə son qoymaq üçün bir çox zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsinin vacibliyi qeyd edilmişdir.

Urmiye gölünün quruması ilə bağlı fəlakətdən xilas olmaq vasitələrindən biri də bölgəyə, onun iqtisadi və infrastruktur problemlərinə ürək yanğısı ilə yetişə bilən bacarıqlı kadrların cəlb olunmasıdır. Bölgəyə mərkəzin buyruğu ilə təyin olunan, Tehrandakı bürokratların çaldığı hava ilə oynayan məmurlar nə bölgənin ehtiyac və dərdlərinə, nə də gölün faciəli şəkildə qurumasına əlac edə bilməzlər. Necə deyərlər, “gözdən yaş çıxması üçün gərək ürək yana”.

Bölgənin dəyərli sərvəti və neməti sayılan Urmiye gölünün gündən-günə qurumasına, gələcəkdə törənəcək böyük faciəyə biganə qalmayan vətənsevər insanlar vaxtaşırı rejimin təzyiq və təqiblərindən qorxmayaraq gölün qurumuş hissələrinə axışır, insanları köməyə çağırırlar. Onlar gölün susuzluqdan cadar-cadar olmuş yerlərinə su tökməklə rejim başçılarının diqqətini gölün faciəsinə yönəltmək istəyirlər. Bu məqsədlə Urmiyedan, Təbrizdən, Salmasdan, Xoydan, Ərdəbildən, Qoşaçaydan, Marağa, Mərənd və s. yerlərdən gölün sahilinə gələn aksiya iştirakçılarının təşkil etdikləri etiraz mitinqi polis və hərbi qüvvələr tərəfindən dəfələrlə dağıdılır, həbslər aparılır. Dinc aksiyalara qarşı güc tətbiqi göstərdi ki, hakimiyyəti və onun yerlərdəki məmurlarını gölün acı taleyi yox, xalqın etiraz səsini boğmaqla ölkədəki “sabitliyi” qorumaq maraqlandırır.

Urmiye gölünün faciə ilə üzləşməsi Güney Azərbaycandan kənarda yaşayan soydaşlarımızı da narahat edir. Bu yaxınlarda (noyabr, 2012) İsveçin İnsan Haqları Forumuna dəvət edilmiş mütəxəssis Səccad Radmehr (Duman Savalan) etdiyi məruzədə dinləyiciləri problemin indiki durumu və gələcəkdə törənəcək fəlakətin miqyası ilə tanış etmişdir.

Təəccüb doğuran bir cəhət də budur ki, İran ali orqanı – İran Şura Məclisində oturan deputatlardan bəzisi Urmiye gölünü qurumaq fəlakətindən xilas etmək yolları haqda düşünmək və dövləti xilasetmə işinə çağırmaq əvəzinə ictimaiyyəti gölü qurumaqdan qurtarmağın mümkünsüzlüyünə inandırmağa çalışırlar. Onlar bu haqda fikirlərini Məclisin tribunasında səsləndirməkdən və mətbuatda yazmaqdan çəkinmirlər.

Urmiye gölünün qurumasına (mətbuatın yazdığından bəlli olur ki, artıq gölün 70%-i qurumaqdadır) ölkə rəhbərliyində göstərilən biganəlik beynəlxalq ictimaiyyəti də narahat etməyə başlamışdır. BMT-yə, UNESCO-ya olan müraciətlər öz təsirini göstərmiş və informasiya vasitələrində verilən xəbərlərə görə, BMT Urmiye gölünü quraqlıq fəlakətindən xilas etməyə hələlik 135 milyon dollar vəsait ayırmağı qərarlaşdırıb (əlbəttə, gölü tam xilas etmək üçün bu vəsait yetərincə deyildir). Hazırda BMT mütəxəssisləri bu ilkin vəsaitin sərf olunması, göstəriləcək yardımın forma və mexanizmi üzərində işləyirlər. Urmiye gölü UNESKO-nun “Beynəlxalq Qoruq” kitabına salındığından bu təşkilatın nümayəndələri daha artıq narahatlıq keçirirlər. Bunu son vaxtlar onların çıxışlarından və mətbuatda gedən yazılarından görmək olur. Urmiye gölünün harayına Tehran səs vermir, görək BMT nə edəcək!

Urmiye gölünün quruması ilə bağlı Tehran rejiminin ortaya atdığı çıxış yolu Araz çayının axarının istiqamətinin gölə yönəldilməsidir. Rejimin qulluğunda olan Məclis deputatları, İqtisad və Quruculuq Nazirliyində işləyən bəzi mütəxəssislər başqa vasitələri bir kənara qoyaraq, Urmiye gölünün xilas olmasını Araz çayındakı suyun məcrasını gölə yönəltməkdə görürlər.

Məlum olduğu kimi, ikiyə parçalanmış Azərbaycana sərhəd olan Araz çayı əsrlər boyu hər iki sahildə yaşayan insanlar üçün həyati önəm daşıyan su mənbələrindəndir. Bu çay on min hektarlarla torpaqda bol nemət yetişdirmək, məişətdən əlavə kənd təsərrüfatı, bağ-bağat, heyvandarlıq və b. işlər üçün əvəzolunmaz təbii nemətdir. Azərbaycan Respublikasının Araz sahilli bölgələri, Mil, Muğan və Aran rayonlarındakı təsərrüfatları Arazsız düşünmək mümkün deyil. Bundan əlavə, Araz kimi nəhəng çayın axar istiqamətini dəyişmək çox böyük və ciddi ekoloji dəyişiklik yaradar, təbii tarazlığın pozulmasına səbəb olar. Bu baxımdan, Araz çayının axarını Urmiye gölünə yönəltmək təkcə yuxarıda saydığımız fəlakətlərə səbəb olmaqdan əlavə, iki ölkə arasında mövcud olmuş anlaşmalara, eləcə də sərhəd çayları haqqında beynəlxalq konvensiyaya, BMT-nin sərhədlər haqqındakı təlimatı ilə daban-dabana ziddir.

Başqa su mənbələrini axtarıb tapmaq, mövcud mənbələr üzərində ağalıq və möhtəkirliyi ləğv etməkdən vaz keçən cənablar əslində “suyu bulandırıb balıq tutmaq” fikrindədirlər. Onların əsas məqsədi “Araz kartı” ilə iki ölkə arasındakı münasibətləri gərginləşdirmək, Güneydəki soydaşlarımızda Azərbaycan Respublikasına, onun dövlətinə qarşı kin və küdurəti yaratmaqdır. Bu sahədə Tehranın başqa cəhdləri kimi Araz çayı ilə bağlı qaldırdığı növbəti məkrli “şou” da baş tutmayacaqdır.

Qaynaq