آیا تخریب سدها برای نجات دریاچه اورمیه امکانپذیر می باشد؟

اومود اورمولو

وزیر نیروی دولت حسن روحانی در نشست خبری سخن از تخریب برخی از سدهای حوضه آبخیز دریاچه اورمیه به میان آورده و پس از این سخن بود که معاون دفتر محیط زیستگاه ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست نیز در سخنانی از این سخن چپ‌چیان استقبال نموده و خراب کردن سدها برای نجات تالاب ها در تمام دنیا را امری رایج معرفی نموده و در عین حال خراب کردن سدها را تحت اصول و چهارچوب مخصوص به خود دانسته و به لحاظ فنی به هیچ وجه تخریب سدها برای نجات محیط زیست را کار غیرکارشناسی ندانسته است. 

بی تردید سدسازی های دولت ایران در آزربایجان جنوبی یکی از مهمترین و شاید اصلی ترین عامل در پروسه خشکانیدن دریاچه اورمیه می باشد، در کنار خشک شدن دریاچه اورمیه سدسازی ها سبب تخریب عمده محیط زیست آزربایجان جنوبی گردیده است. با روی کارآمدن دولت جدید در ایران که یکی از وعده هایش احیاء دوباره دریاچه اورمیه بوده پروپاگاندای وسیعی در مدیای دولتی  ومرکزگرا در مورد دریاچه اورمیه بکارگرفته شده که تخریب سدهای ساخته شده بر روی حوضه آبخیز دریاچه اورمیه نیز یکی از این موج های رسانه ای می باشد. اینکه دولت ایران چقدر در تخریب سدها مصمم باشد یا نه ماه های پیش رو مشخص خواهد شد، گرچه که راقم این سطور به سبب تجربه ای که از طرز نگرش دولت ایران بر محیط زیست و الخصوص مسئله دریاچه اورمیه داشته امیدی به تحقق این امر ندارد و بیشتر مسئله را پروپاگاندای رسانه ای ارزیابی می کند. 

همانطور که معاون دفتر محیط زیستگاه ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست نیز در مصاحبه ای بیان داشته تخریب سدهای ساخته شده برای نجات محیط زیست در کشورهای دمکراتیکی که به محیط زیست ارج می نهند امری بسیار عادی می باشد که در این نوشته برای روشن تر شدن موضوع به مثال آمریکا خواهیم پرداخت.

دولت ایالات متحده آمریکا طی 4 سال 250 سد را تخریب نمود 

در اواخر سال های 1800 اکثر قریب به اتفاق مسئولین دولت آمریکا تقریبا طرز نگرش مشابهی نسبت به ساخت سدهای بزرگ داشتند، به نظر آنان طبیعت وحشی را می بایست انسان با ساخت سد به کنترل خود در می آورد. جان وسلی پاول رئیس دفتر سازمان زمین شناسی ایالات متحده آمریکا در سالهای 1881 - 1889 شعاری با این مضمون داشت که رودخانه ها دریاهائی هستند که اصراف می گردند و این شعار بی تردید در تصمیم گیریهای روزولت در سال 1902 برای ساخت سدهای بسیار بزرگ بی تاثیر نبود. بر اساس اطلاعات کتاب "جنگ های آب" اثر نویسنده هندی واندانا شیوا در آن سالها از ارتش ایالات متحده آمریکا نیز هزاران نیرو چه به صورت نیروی مهندسی و چه به صورت نظامی در ساخت سدهای بزرگ ایفای نقش داشته اند وی تعداد پرسنل سدسازی آن زمان آمریکا را حدود 32 هزار غیرنظامی و 300 نظامی معرفی می کند. حتی این تعدا از پرسنل ها تحت ارگانی با شعار "انقلاب سبز" در اقصی نقاط دنیا به سدسازی مشغول بودند. 

دولت آمریکا که در آن سالها به سدسازی های وسیع روی آورده بود امروز با هزاران سد قدیمی که میلیاردها دلار هزینه داشته و دیگر کاربردی ندارند مواجه شده و سالهاست که نهضتی نیز برای تخریب سدهای ساخته شده سده های 1380 شکل گرفته است. بر اساس مقاله ای که به قلم ژولیت ایلپرین در روزنامه واشنگتن پست منتشر شده دولت آمریکا طی سالهای 2006 تا 2010 بیش از 241 سد بزرگ را تخرب نموده، بیشتر سدهای تخریب شده در شرق و غرب آمریکا بوده اند. هدف دولت آمریکا از تخریب سدها گسترش آزاد آب ها، کاهش شدید آبزیان، تخرب عمده محیط زیست از سوی سدها، تهدید حیات انسانی و حیوانی، فعالیت های اقتصادی و ... معرفی شده است. بر اساس آمار رسمی در آمریکا 80 هزار سد بالای 50 سال عمر نموده اند.   

در صورت وجود اراده لازم در دولت ایران در جهت تخریب سدها برای احیاء دریاچه اورمیه به نظر راقم این سطور در کنار این حرکت می باید رفرم های وسیعی در بخش کشاورزی منطقه نیز صورت گیرد و تا حد امکان بهره برداری از آب کاهش یابد، در عین با پرداخت وام های بند مدت به کشاورزان از افزایش سطح زیست کشت خودداری گردد.

تنها 20% از دریاچه اورمیه باقی مانده است

اورمولو

در حالیکه این روزها پروپاگاندای دولتی در مورد مسائل دریاچه اورمیه بیداد می کند مشاور و کارشناس دفتر تالاب های محیط زیست ایران مهمترین خبر و واقعیت تلخ این روزهای دریاچه اورمیه را منتشر نموده است، بنا به گفته های منصور باقرزاد کریمی 80% حجم آب دریاچه اورمیه خشک گردیده است.

متاسفانه علارغم خشک شدن 80% دریاچه اورمیه تاکنون کوچکترین قدمی در راه احیاء این دریاچه برداشته نشده و از 15 سال پیش که اولین نشانه های آغاز پروسه خشک شدن دریاچه اورمیه هویدا گشت تاکنون در کنار اینکه سیاست های سدسازی دولت ایران در آزربایجان جنوبی را شاهد بودیم حجم آب ورودی به دریاچه نیز با کاهش عمده ای مواجه شد. بنا به نظر بسیاری از کارشناسان بی طرف عاقبت دریاچه اورمیه شباهت های زیاد به دریاچه آرال دارد که به سبب سیاست های غلط دولت شوروی در جهت افزایش تولید و کشت پنبه تمامی آب های ورودی به دریاچه آرال به مزارع پنبه منتقل گشت و سرانجام دریاچه آرال به کویری مبدل شد عینا همین سیاست ها در آزربایجان جنوبی در حال پیگیری می باشد، بسیاری از کارشناسان دولتی حتی کشت سنتی در آزربایجان جنوبی و حتی کشاورزی را با توجه به کم آبی و هزینه محصول مقرون به صرفه نمی دانند. طی 34 سال گذشته سطح زیر کشت در حوزه دریاچه اورمیه به 2 برابر افزایش یافته است.

باقرزاده درعین حال از تغییر اقلیم نیم تا یک درجه سانتی گرادی دمای منطقه دریاچه اورمیه خبر داده است، بنا به گفته های وی کاهش بارش برف و باران در منطقه می باشیم و اقلیم نیز تحت تاثیر این وضعی قرار گرفته، آب ظرفيت گرمايی ويژه‌ای دارد و وقتی خشک می‌شود با تشعشعات نمکی اقليم منطقه سريعتر گرم و سرد میشود و می‌تواند بر افزايش دمای منطقه تأثيرگذار باشد.

آقای باقرزاده نیز از عدم تحقق اعتبارات مرتبط با دریاچه اورمیه سخن گفته است، به نظر وی دریاچه اورمیه اکنون در بدترین وضعیت ممکن خود می باشد. مشاور و کارشناس دفتر تالاب‌های محيط زيست با بيان اينکه توليد محصولاتمان نيز تنها 20 درصد به مردم تعلق دارد، گفت: جالب است سيبی را که به زحمت توليد می‌شود در جاده‌ها می‌بينيم که انباشته شده است و نصيب اکناف و حيوانات مي‌شود و مردم سهم ناچيزی دارند. برای نمونه بايد بگويم که استفاده ما از ذخيره آب نادرست است و به درستی از آب موجود در هيچ عرصه‌ای استفاده نمی‌کنيم چرا غرب از يک مترمکعب سه کيلو محصول برداشت می‌کند اما ما از همين ميزان آب يک چهارم توليد را نداريم.