تداوم سیاست سدسازی در ایران

اومود اورمولو

بر اساس گفته‌های مدیر عامل شرکت منابع آب ایران حدود 108 سد در حال ساخت می باشد که اغلب سدها بزرگ بوده و 29 سد باقی‌مانده اولویت دارند. محمد حاجی رسولی با اشاره به برنامه ششم توسعه برای ساخت 29 سد الویت‌دار برای تامین آب شرب از آبگیری 6 سد در غرب ایران خبر داده است.  وی با اشاره به برنامه پنجم توسعه از اتمام ساخت 173 سد خبر داده و اظهار نموده است که بجز در حوضه آبریز خزر که در برنامه هفتم توسعه حدود 10 تا 15 سد قابل اجراست ، دیگر ظرفیتی برای ساخت سد نداریم.

کارشناسان بی‌طرف آب و محیط زیست سیاست سدسازی در ایران را از جمله عوامل تعیین کننده در خشکاندن دریاچه‌ها و تالاب‌های متعدد از جمله دریاچه‌ اورمیه معرفی میکنند. بر روی حوضه آبی دریاچه اورمیه بیش از 74 سد ساخته شده است که لیست اسامی سدها قبلا در وبلاگ اخبار دریاچه اورمیه به تفصیل گردآوری شده است.

رکورد کمترین بارش پاییزی در 67 سال گذشته در ایران

با توجه به آمار رسمی دولتی پاییز امسال کم بارش ترین سال در طی 67 سال گذشته بوده است. برای مثال میزان بارش  پاییزی در استان‌های آزربایجان غربی و آزربایجان شرقی ۱۱۵ میلی‌متر گزارش شده که نسبت به مدت مشابه 20% کاهش را نشان می‌دهد و در مقایسه با 50 سال گذشته با 15% افت مواجه میباشد. در خوشبینانه‌ترین حالت اگر نیمی از روزهای باقی‌مانده زمستان هم یکسره باران ببارد، تاثیر چندانی بر کاهش‌ بارندگی ماه‌های گذشته نخواهد داشت. در دیگر سو کاهش بارندگی در سالهای اخیر سبب استفاده بیش از حد و نابجا از منابع آبی غیرقابل برگشت زیرزمینی را به همراه آورده است. جغرافیای ایران سالهاست که با خشکسالی مواجه هست، برای مثال گزارشاست دولتی و رسمی حاکی از خشکسالی متوسط در حوضه دریاچه اورمیه حدود 70% و خشکسالی بسیار شدید حدود 15% می باشد در حالیکه 10 از جغرافیای ایران دچار خشکسالی بسیار شدید، 40% خشکسالی شدید و 38% دچار خشکسالی متوسط گزارش شده است. 

مرکز پژوهش‌های مجلس ایران نیز از بحرانی‌تر شدن وضع آب و تغییرات اقلیمی مثل افزایش دما و کاهش بارندگی در 15 سال گذشته خبر داده است. در گزارش یاد شده علاوه بر ارائه آمار کاهش بارندگی در طی 10 سال گذشته، به تبعات کاهش بارش و کاهش حجم جریان‌های سطحی نیز پرداخته و تاکید کرده که در 10 سال گذشته حدود 44%، حجم روان‌آب‌ها کاهش یافته است. در بخشی از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده است؛ در حال حاضر حدود 120 میلیارد مترمکعب از ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی از دست رفته است. با توجه به کل ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی ایران که رقمی حدود 500 میلیارد مترمکعب است، می‌توان گفت حدود یک‌چهارم ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی ایران نابود شده‌اند. آمارهای رسمی حکایت از آن دارد که در ایران حدود 760 هزار حلقه چاه وجود دارد که حدود 420 هزار حلقه آن مجاز و حدود 340 هزار حلقه آن نیز غیرمجاز است، یعنی در خوشبینانه‌ترین حالت 45% کل چاه‌های موجود در ایران غیرمجاز هستند. علاوه بر کاهش باران در ایران آمارها حاکی از گرم شدن 2 درجه‌ای جغرافیای ایران طی 48 سال گذشته می باشد.
کاشت بیش از حد مجاز چغندرقند در آزربایجان غربی

استاندار آزربایجان غربی در نشستی با مدیران عامل پنج کارخانه قند آزربایجان غربی با توجه به شرایط دریاچه اورمیه و کم‌آبی از افزایش کاشت چغندرقند به عنوان یک محصول آب‌بر انتقاد نموده و کاشت چغندرقند را متضاد با منافع آزربایجان غربی اعلام نمود. در عین حال محمد مهدی شهریاری خواستار نظارت دقیق جهاد کشاورزی در مورد میزان سهمیه چغندرقند آزربایجان غربی را خواستار شد. در مقاله‌ای تحت عنوان "سیاست ترویج کاشت چغندر قند به بهای خشک کردن دریاچه اورمیه" دقیقا به سیاست آگاهانه تشویقی کارخانه قند اورمیه در ترویج کاشت چغندقند به تفصیل سخن گفته‌ام، در عین حال باید افزود سیاستهای تشویقی کارخانه چغندرقند اورمیه و عدم نظارت سازمان جهاد کشاورزی در سالهای گذشته سبب ترویج و توسعه سیاست کاشت چغندرقند در اورمیه شده و به باورم در سال پیش‌رو نیزمطمئنا شاهد افزایش کاشت چغندرقند، این محصول آب‌بر در اورمیه و آزربایجان غربی خواهیم بود.

فهرست سدهای حوضه دریاچه اورمیه

اومود اورمولو

بر اساس نظر کارشناسان محیط زیست جهانی و منطقه ای دریاچه اورمیه بر اثر مدیریت غلط منابع آبی، سدسازی بی رویه بدون حساب حق آبه دریاچه اورمیه، سیستم آبیاری قدیمی، افزایش 2 برابری مناطق تحت کشت در حوضه آبریز دریاچه اورمیه و بسیاری از موارد دیگر به وضعیت کنونی که بر اساس آمار دولت ایران اکنون بیش از 80% آن خشک شده درآمده است.

کارشناسان منابع آبی مهمترین علت در خشک شدن دریاچه اورمیه را سدسازی های بی رویه دولت ایران بدون حساب حق آبه دریاچه اورمیه معرفی می کنند ولی دولت ایران با اصرار سعی در پاک کردن صورت مسئله و مرتبط کردن خشک شدن دریاچه اورمیه نسبت به تغییرات اقلیمی دارد. در زیر تمامی سدهای ساخته شده، اجرائی و مطالعاتی حوضه آبریز دریاچه اورمیه از طریق منابع دولت ایران گردآوری شده است.       

فهرست سدهای بهره برداری شده حوضه اصلی اورمیه 

1- سد پارام

آب قابل تنظیم سالیانه: 4

استان: آزربایجان شرقی 

2- سد چوغان (جوقان)

آب قابل تنظیم سالیانه: 2/3

استان: آزربایجان شرقی 

3- سد آمند تبریز

آب قابل تنظیم سالیانه: 4

استان: آزربایجان شرقی

4- سد اردلان

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/4

استان: آزربایجان شرقی 

5- سد تاجیار سراب

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/4

استان: آزربایجان شرقی 

6- سد تیل

آب قابل تنظیم سالیانه: 7/0

استان: آزربایجان شرقی

7- سد حسنلو

آب قابل تنظیم سالیانه: 94

استان: آزربایجان غربی

8- سد ده گرچی اشنوشه

آب قابل تنظیم سالیانه: 45/0

استان: آزربایجان غربی 

9- سد زولا

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/132

استان: آزربایجان غربی 

10- سد ساروق (گوگردچی)

آب قابل تنظیم سالیانه: 8/51

استان: آزربایجان غربی 

11- سد شهرچائی

آب قابل تنظیم سالیانه: 199

استان: آزربایجان غربی

12- سد علویان

آب قابل تنظیم سالیانه: 4/123

استان: آزربایجان غربی 

13- سد شهید کاظمی بوکان

آب قابل تنظیم سالیانه: 605

استان: آزربایجان غربی 

14- سد قاضی کندی

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/1

استان: آزربایجان شرقی 

15- سد قلعه چای عجبشیر

آب قابل تنظیم سالیانه: 55

استان: آزربایجان شرقی 

16- سد قوریچای قوشاچای (میان دوآب)

آب قابل تنظیم سالیانه: 8/0

استان: آزربایجان غربی

17- سد قیصرق

آب قابل تنظیم سالیانه: 8/2

استان: آزربایجان شرقی 

18- سد کردکندی

آب قابل تنظیم سالیانه: 03/6

استان: آزربایجان شرقی 

19- سد مقصودلو

آب قابل تنظیم سالیانه: 8/1

استان: آزربایجان شرقی

20- سد ملا یعقوب

آب قابل تنظیم سالیانه: 4

استان: آزربایجان شرقی

21- سد ملک کیان

آب قابل تنظیم سالیانه: 10

استان: آزربایجان شرقی

22- سد مهاباد

آب قابل تنظیم سالیانه: 8/197

استان: آزربایجان غربی

23- سد نهند

آب قابل تنظیم سالیانه: 32

استان: آزربایجان شرقی

24- سد هاچه سو

آب قابل تنظیم سالیانه: 1/3

استان: آزربایجان غربی

25- سد هفت چشمه آذرشهر

آب قابل تنظیم سالیانه: 3/0

استان: آزربایجان شرقی

26- سد ینگجو آذرشهر

آب قابل تنظیم سالیانه: 3

استان: آزربایجان شرقی

27- سد فاضل گلی

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/2

استان: آزربایجان شرقی

28- سد وانق علیا

آب قابل تنظیم سالیانه: 2

استان: آزربایجان شرقی

29- سد سنجاق

آب قابل تنظیم سالیانه: 4/0

استان: آزربایجان غربی

30- سد سفیدان عتیق (داش اسپران)

آب قابل تنظیم سالیانه: 45/0

استان: آزربایجان شرقی

31- سد کانسپی

آب قابل تنظیم سالیانه: 79/1

استان: آزربایجان غربی

32- قوشخانه

آب قابل تنظیم سالیانه: 14/0

استان: آزربایجان غربی

33- سد اوغان

آب قابل تنظیم سالیانه: -

استان: آزربایجان شرقی

34- سد عبدول آباد

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/0

استان: آزربایجان شرقی

35- سد مینق خاکی

آب قابل تنظیم سالیانه:  45/0

استان: آزربایجان شرقی

36- سد حسنجانکوه

آب قابل تنظیم سالیانه: -

استان: آزربایجان شرقی

37- سد ورگیل

آب قابل تنظیم سالیانه: 3/2

استان: آزربایجان غربی

38- سد احمد آباد سفلی

آب قابل تنظیم سالیانه: 9/5

استان: آزربایجان غربی

39- افزایش ارتفاع سد کاظمی بوکان

آب قابل تنظیم سالیانه: 425

استان: آزربایجان غربی

40- سد آمند 1

آب قابل تنظیم سالیانه: 25/0

استان: آزربایجان شرقی

41- سد آمند 2

آب قابل تنظیم سالیانه: 25/0

استان: آزربایجان شرقی

42- سد باروق هریس

آب قابل تنظیم سالیانه: 15/0

استان: آزربایجان شرقی

43- سد پیره یوسفان

آب قابل تنظیم سالیانه: 25/0

استان: آزربایجان شرقی

44- سد خرمالو

آب قابل تنظیم سالیانه: 32/0

استان: آزربایجان شرقی

45- سد خونیق

آب قابل تنظیم سالیانه:2/1

استان: آزربایجان شرقی

46- سد گاودوش آباد

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/2

استان: آزربایجان شرقی

47- سد ینگجه 1 هریس

آب قابل تنظیم سالیانه: 1

استان: آزربایجان شرقی

48- سد مینق سنگی

آب قابل تنظیم سالیانه: 3/0

استان: آزربایجان شرقی

49- سد هریس شبستر

آب قابل تنظیم سالیانه: 15/0

استان: آزربایجان شرقی

50- سد چناغ بلاغ

آب قابل تنظیم سالیانه: 3/0

استان: آزربایجان شرقی

51- سد سرای

آب قابل تنظیم سالیانه: 63/0

استان: آزربایجان شرقی

52- سد گل تپه مراغه

آب قابل تنظیم سالیانه: 6/0

استان: آزربایجان شرقی

فهرست سدهای در دست ساخت حوضه اصلی اورمیه

53- سد اشنویه (چپر آباد)

آب قابل تنظیم سالیانه: 6/255

استان: آزربایجان غربی 

54- سد چراغ ویس 

آب قابل تنظیم سالیانه: 86

استان: کردستان

55- سد امام چای

آب قابل تنظیم سالیانه: 7/2

استان: آزربایجان شرقی

56- سد باراندوز

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/147

استان: آزربایجان غربی

57- سد سیمینه رود

آب قابل تنظیم سالیانه: 269

استان: آزربایجان غربی

58- سد شهید مدنی (ونیار)

آب قابل تنظیم سالیانه: 300

استان: آزربایجان شرقی

59- سد لیلان چای

آب قابل تنظیم سالیانه: 31

استان: آزربایجان شرقی

60- سد نازلو

آب قابل تنظیم سالیانه: 273

استان: آزربایجان غربی

61- سد خراسانه بوکان

آب قابل تنظیم سالیانه: 2

استان: آزربایجان غربی

62- سد دیرعلی

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/4

استان: آزربایجان غربی

فهرست سدهای در دست مطالعه حوضه اصلی اورمیه

63- سد چهرگان – مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 6/4

استان: آزربایجان شرقی

64- سد آتمیان – در مرحله شناسائی

آب قابل تنظیم سالیانه: -

استان: آزربایجان شرقی

65- سد آجرلو – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 8/72

استان: آزربایجان غربی

66- سد آلقو – در مرحله شناسائی

آب قابل تنظیم سالیانه: -

استان: آزربایجان شرقی

67- سد ابرغان – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 93/0

استان: آزربایجان شرقی

68- سد باروق (قطار) – در مرحله دوم

آب قابل تنظیم سالیانه: 97

استان: آزربایجان غربی

69- سد ترپ – مرحله دوم

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/0

استان: آزربایجان شرقی

70- سد تسوج – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 4/7

استان: آزربایجان شرقی

71- سد توپچی – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 1/6

استان: آزربایجان شرقی

72- سد خانم گلی – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 7/15

استان: آزربایجان غربی

73- سد خراجوچای – در مرحله دوم

آب قابل تنظیم سالیانه: 6/9

استان: آزربایجان شرقی

74- سد دوش – در مرحله دوم

آب قابل تنظیم سالیانه: 2/1

استان: آزربایجان شرقی

75- سد ساینجق – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 9/13

استان: آزربایجان شرقی 

76- سد سردار آباد – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/20

استان: آزربایجان شرقی

77- سد سنته – در مرحله دوم

آب قابل تنظیم سالیانه: 9/65

استان: کردستان

78- سد سینیخ چای – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: -

استان: آزربایجان شرقی

79- سد شورسو – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 9/13

استان: آزربایجان شرقی

80- سد عباس آباد هریس – مرحله شناسائی

آب قابل تنظیم سالیانه: -

استان: آزربایجان شرقی

81- سد عسگرآباد – در مرحله شناسائی

آب قابل تنظیم سالیانه: 17

استان: آزربایجان شرقی

82- سد قاشقیه – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/1

استان: آزربایجان شرقی

83- سد کهریز – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 6/15

استان: آزربایجان شرقی

84- سد مردق چای (قره ناز) – در مرحله دوم

آب قابل تنظیم سالیانه: 67/71

استان: آزربایجان شرقی

85- سد مرخز – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 95/9

استان: کردستان

86- سد هرزورز هریس (خارج بستر) – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 2/4

استان: آزربایجان شرقی 

87- سد کردکند (قپلانتو) – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 12

استان: آزربایجان شرقی

88- سد زره شوران – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 1

استان: آزربایجان غربی

89- سد قینرجه – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 6/2

استان: آزربایجان غربی

90- سد خلیفان – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 4/1

استان: آزربایجان غربی

91- سد زید کندی – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/3

استان: آزربایجان غربی

92- سد مامالو – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 1

استان: آزربایجان غربی

93- سد بردوک – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 3

استان: آزربایجان غربی

94- سد فلکان – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 42/2

استان: آزربایجان غربی

95- سد رشکان – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 8/3

استان: آزربایجان غربی

96- سد خانقاه سرخ – در مرحله دوم

آب قابل تنظیم سالیانه: 1

استان: آزربایجان غربی

97- سد گل تپه مهاباد – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 30

استان: آزربایجان غربی

98- سد شیرمرد – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 6

استان: آزربایجان غربی

99- سد قیزقاپان – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 8/0

استان: آزربایجان غربی

100- سد حاجی بابا – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 87/0

استان: آزربایجان غربی

101- سد بالقچی – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: - 

استان: آزربایجان غربی

102- سد یزدکان – در مرحله دوم

آب قابل تنظیم سالیانه: 5/1

استان: آزربایجان غربی 

103- سد سیرلر بستان آباد – در مرحله اول

آب قابل تنظیم سالیانه: 5 

استان: آزربایجان شرقی

مبنای تمامی آمار و اسامی ارائه شده سایت شرکت مدیریت منابع آب ایران معاونت طرح و توسعه دفتر طرح های توسعه منابع آب ایران می باشد.

بر اساس آمار رسمی دولت ایران تنها در آزربایجان شرقی 60 سد به بهره برداری رسیده، 12 سد در مرحله اجرا و 46 سد در مرحله مطالعاتی می باشد که مجموعاً 117 سد می شود، در آزربایجان غربی نیز 20 سد به بهره برداری رسیده، 12 سد در مرحله اجرا و 46 سد در مرحله مطالعاتی می باشد که مجموعاً 63 سد می گردد. 

30 سال پیش در مورد خشک شدن دریاچه اورمیه هشدار داده بودند

اومود اورمولو

مدیر کل محیط زیست آزربایجان غربی در مصاحبه ای که با سایت دولتی ایسنا داشته مسئله مهمی را ابراز نموده که به وضوح بیانگر نگرش و به قولی بی‌تفاوتی دولت ایران به مسئله دریاچه اورمیه و محیط زیست آزربایجان جنوبی می باشد. وی در سخنانش از هشدار 30 سال پیش در مورد تسریع روند خشک شدن دریاچه اورمیه پرده برداشته است.

بنا به سخنان حسن عباس‌نژاد محیط زیست کشور و اداره کل حفاظت محیط زیست آزربایجان غربی از 30 سال پیش در خصوص خشک شدن تدریجی دریاچه اورمیه هشدار داده بودند؛ وی علاوه بر عوامل طبیعی فعالیتهای انسانی را نیز مزید تغییر اقلیم در منطقه برشمرده و شرایط حاضر را برای دریاچه اورمیه به وجود آورده است. 

آقای عباس نژاد از عوامل به اصطلاح طبیعی و فعالیت های انسانی که سبب خشک شدن دریاچه اورمیه بوده به هیچ موردی اشاره نکرده اند که آیا سدسازی های دولت ایران در آزربایجان جنوبی و الخصوص ساخت 72 سد بر روی شریان های آبی دریاچه اورمیه که جزء عوامل انسانی اند در خشکاندن دریاچه اورمیه تاثیرگذار بوده اند یا تغییرات اقلیمی که دولت ایران به اصرار مسئله خشک شدن دریاچه اورمیه را طی 17 سال به  تغییرات اقلیمی نسبت می دهد. فقط هیچ موردی از تغییرات اقلیمی در دنیا که طی 17 سال سبب خشک شدن 75% دریاچه و تالابی شود را نیز مثال نمی آورند، چون تغییرات اقلیمی حداقل طی پروسه های 100 ساله سبب ببار آوردن چنین فجایع زیست محیطی می شوند. در عین حال ارگانی به مانند وزارت نیرو که مسئول اصلی سدسازی ها می باشد چرا بدون بررسی نتایج سدسازی در منطقه و تنها به صرف مافیای عظیم سدسازی اقدام به تائید مجوز لازم برای سدسازی در منظقه نموده اند؟ 

وی در قسمت دیگری از سخنانش با شمردن عواملی احداث جاده شهید کلانتری، توسعه کشاورزی به بیش از 2.5 برابر سالیان قبل و تبدیل زمین‌های دیم به آبی، استفاده از صنایع آب بر تغییر نوع کشت سازگار با محیط از جمله عوامل خشک شدن تدریجی دریاچه اورمیه یاد کرده است در حالیکه هیچ گونه اشاره به سدسازی های دولت ایران در آزربایجان جنوبی که سبب تخریب عمده محیط زیست که خشک شدن 75% دریاچه اورمیه تنها یکی از آثار قابل مشاهده آن می باشد اشاره ای نداشته است.

سدسازی مهمترین عامل قتل عام طبیعت آزربایجان جنوبی

تونس که مبداً قیام های دمکراسی خواهانه جهان عرب که به عنوان "بهار عربی" می باشد در 26 تا 30 مارس میزبان "فورم اجتماعی جهانی" بوده است. در 12 همین گردهمائی World Social Forum حدود 5 هزار فعال مدنی و حقوقی از 480 سازمان غیردولتی و 148 کشور جهان شرکت داشتند. متاسفانه به علت مشغله کاری در زمان تشکیل این فروم فرصت نشد تا مطالبی را ترجمه و ارائه کنم، ولی به علت اهمیت موضوع اشاره کوتاهی به آنچه در این همایش گذشته خواهم پرداخت.

یکی از مهمترین بخش های این همایش گفتگو و بحث در مورد سدسازی های صورت گرفته در بسیاری از نقاط جهان از جمله ایران، هندوستان، پرو، ترکیه و ... و نتایج این سدسازی ها بر روی محیط زیست و جانداران بوده است. در کنار سدسازی نقش معادن در تخریب محیط زیست و نابودی گونه های جانوری نیز در دانشگاه المنار در کنفرانسی که بدین بابت تحقق یافته بود با حضور صدها کارشناس جهانی تشکیل شد.

متاسفانه به علت عدم وجود نهادها و سازمانهای غیردولتی فعال در حوزه محیط زیست آزربایجان جنوبی هیچ شرکت کننده ای در این همایش از آزربایجان جنوبی شرکت نداشته و فرصت ایده آلی را برای بحث در مورد سدسازی های صورت گرفته در آزربایجان جنوبی از دست داده ایم. در این کنفرانس بسیاری از دوست داران محیط زیست و مخالفان سدسازی از جمله از ترکیه، عراق و دیگر کشورهای همسایه حضور داشته اند و به نقد سدسازی کشورهای مذکور پرداخته اند. علارغم اینکه در کنفرانس نام چین، ترکیه و ایران به عنوان 3 کشوری که طی سالهای گذشته بیشترین سدسازی را انجام داده اند یاد شده متاسفانه از آثار زیانبار سدسازی از جمله فاجعه زیست میحطی دریاچه اورمیه سخنی به میان نیامده است. 

بر اساس نظرات مخالفین سدسازی در این همایش سدسازی های صورت گرفته در دنیا تاکنون سبب مهاجرت اجباری بیش از 10 میلیون انسان، نابودی فرهنگ ها و زبان های مردمان محلی ساکن در محوطه سدسازی ها،  ترویج فقر، نابودی تنوع زیستی و جانوری و ... گشته است. مخالفین سدسازی آب های پشت سدها را مهمترین خطر برای مردمان محلی که در حوزه سدها زندگی می کنند شمارده اند.

سدسازی یکی از مهمترین عامل ها در گرم شدن کره زمین

بر اساس یافته های علمی سدسازی عاملی تاثیرگذار در افزایش دمای کره زمین و تغییرات اقلیمی می باشد در عین حال سدسازی سبب وجود رابطه دراماتیک مابین دولتها می گردد. برای مثال روابط ناشی از سدسازی مابین ترکیه و عراق یکی از این نمونه ها می باشد. در عین حال سدسازی منفعت اقتصادی برای مردمان محلی نداشته و حتی سبب گریز توریست ها و جهانگردان از مناطق سدسازی شده می گردد. 

سدسازی سبب عدم کیفیت و کاهش حجم آب می گردد

یکی دیگر از کارشناسان مخالف سدسازی نظرات خود را در مورد سدسازی های صورت گرفته در ایران چنین بیان می کند:

به خاطر سدسازی های صورت گرفته در ایران حجم آب ورودی به عراق بسیار کاهش یافته و تخمی نها نشان از کاهش 50% حجم آب ورودی به عراق از مسیر ایران را نشان می دهد، در عین حال به علت سدسازی آب وارده به عراق بسیار بی کیفیت می باشد. سدسازی های صورت گرفته بر رودهای دجله و فرات تاثیرات مخربی نیز در شط العرب داشته است و بسیار از گونه های گیاهی و جانوری منطقه نابود شده است. 

شاید در وهله اول و دید عوام سدسازی سبب ترویج و توسعه کشاورزی در آزربایجان جنوبی گشته ولی همان انسانهای عادی نیز به بهترین شکل ممکن امروز در زمین هایشان مشاهده می کنند که دیگر خاکشان حاصلخیزی قبلی را نداشته و فرسایش عمده ای در خاک مشاهده می کنند به طوریکه علارغم استفاده بیش از حد از مواد و سموم شیمیائی دیگر نمی توانند محصولات گذشته را به ارمغان بیاورند. در عین حال مسائل زیست محیطی ناشی از نتایج این همه سدسازی در آزربایجان جنوبی در موضوع خشک شدن دریاچه اورمیه به خوبی خود را نشان می دهد، در حالیکه در میان – بلند مدت آثار بسیار زیان بارتری گریبانگیر جامعه ترک خواهد شد. امروز در حالیکه در کشورهای توسعه یافته و غربی سالهاست که سدسازی به عنوان عامل تخریب کننده محیط زیست نگریسته می شود ایران جزء 3 کشور برتر سدسازی دنیا بوده و بسیاری از مسئولین به این مسئله می نازند.

علت خشک شدن دریاچه اورمیه چیست؟

نویسنده: علیرضا توکلی دانشجوی دکترای مهندسی آبیاری و زهکشی دانشگاه علوم‌ وتحقیقات تهران

از 15 سال پیش که پروسه خشک شدن دریاچه اورمیه تسریع یافت به تاکنون صدها نظریه به اصطلاح علمی در مورد علت خشکانیدن دریاچه اورمیه مطرح شدن که هر کدام تنها به بررسی یک بعد مسئله پرداختند، نکته قابل تامل و توجه عدم وجود کارگروه ویژه ای از سوی دولت ایران برای بررسی چرائی خشک شدن دریاچه اورمیه می باشد که تاکنون محقق نیافته است و بدون کوچکترین تردیدی می توان تامل نمود که هدف دولت ایران نه احیاء مجدد دریاچه اورمیه بلکه وقت گذرانی برای سپردن دریاچه اورمیه به کتب تاریخی می باشد، اگر اینچنین نبود بی شک تاکنون علت خشک شدن دریاچه اورمیه از سوی هیاتی برگزیده با متدهای علمی روشن می گشت تا هر کسی از ظن خود یار دریاچه اورمیه نمی گشت ... 

به راستی تفاوت دریاچه اورمیه با خلیج عرب چیست؟ چرا میلیاردها دلار پول ملی صرف تبلیغ، گسترش و .. نام خلیج عربی می گردد ولی برای احیاء دریاچه اورمیه دولت ایران حتی تاکنون به خود زحمت نداده علت خشکانیدنش را بررسی کند چه بررسد قدمی در راه احیایش بردارد. آیا علت این تبعیض آشکار به استعمار کشیدن شدن ملتی از سوی استعمارگر نیست؟  

در کنار سدسازی بی رویه در آزربایجان جنوبی، افزایش سطح زیر کشت، سیستم آبیاری قدیمی، تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت، تغییر نوع کشت و صدها علت دیگر به نظر مهمترین مسئله در خشک شدن دریاچه اورمیه عدم مدیریت صحیح منابع آبی می باشد که تاکنون مورد بررسی دقیق واقع نشده است. 

دریاچه اورمیه به مساحت پنج‌هزارکیلومترمربع دریاچه‌ای وسیع با شوری زیاد است که در شمال‌غربی ایران و بین استان‌های آزربایجان غربی و آزربایجان شرقی واقع شده است. این دریاچه در پایین‌ترین نقطه حوضه آبریز بسته‌ای با مساحت تقریبی ۵۲هزارکیلومترمربع، که قسمت‌هایی از آن در استان کردستان واقع شده است؛ قرار دارد. دریاچه اورمیه یک پارک ملی و یکی از بزرگ‌ترین رامسر سایت‌های موجود در ایران است که به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست کره یونسکو نیز معرفی شده است. تعداد زیادی تالاب‌های اقماری آب شیرین و آب‌شور در اطراف دریاچه اورمیه واقع شده‌اند که بسیاری از آنها از لحاظ تنوع زیستی از اهمیت جهانی برخوردارند.

اما چه عواملی منجر به ایجاد شرایطی اسفناک برای دریاچه اورمیه شده است: 

اقلیم و پدیده خشکسالی:

در طی دوره ۴۱ساله (۱۳۴۴ تا ۱۳۸۵) به طور متوسط سالانه ۷۲‌میلیون مترمکعب از منابع آب سطحی ورودی به دریاچه اورمیه کاسته شده است و در نتیجه حجم آب موجود در دریاچه از ۴۲‌میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۷۴ به ۲۲‌میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۸۵ تقلیل یافته است. 

تغییرات کالبدی حوضه دریاچه اورمیه و افزایش جمعیت: 

افزایش جمعیت شهرهای مستقر در حوضه، طی سال‌های اخیر و همچنین تغییر کاربری اراضی موجب افزایش مصرف آب شده است. 

احداث فزاینده سد بر رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه اورمیه: 

در محدوده حوضه آبریز دریاچه اورمیه تعداد ۴۰ سد موجود، ۱۲ سد در دست ساخت و ۴۰ سد در دست برنامه‌ریزی است؛ به عنوان نمونه بر روی رودخانه آجی‌چای به‌تنهایی تعداد ۲۲ سد احداث شده است. پتانسیل ذخیره آب در مخزن سدهای در حال بهره‌برداری در حوضه آبریز در حال حاضر، ۶۳/۱‌میلیارد مترمکعب است.  

توسعه سطح کشت و بهره‌برداری مفرط از منابع آب: 

در سطح حوضه دریاچه اورمیه، 59 ‌درصد از مصارف از منابع آب سطحی و 41 ‌درصد از منابع آب زیرزمینی تامین می‌گردد، مجموع تخلیه آبخوان‌ها توسط این منابع، ۲۴۴۱‌میلیون مترمکعب برآورد شده است که منجر به افت مداوم آبخوان‌ها گردیده است. (مصرف بخش کشاورزی ۸۷‌درصد می‌باشد). با توجه به روش آبیاری در این حوضه که عمدتا غرقابی است، تلفات زیاد و همه‌ساله حجم قابل‌توجهی از آب زیرزمینی مورد استفاده، از طریق تبخیر در مزارع از دسترس خارج می‌شود. برداشت‌های بیش از ظرفیت از آبخوان‌ها، بیلان آب زیرزمینی در تمام دشت‌ها را منفی کرده و حتی منجر به نفوذ آب شور دریاچه به آبخوان‌های هم‌جوار با ساحل شده است. بر اساس آمار از ۹۴۵۹ حلقه چاه عمیق و نیمه‌عمیق واقع در آبخوان‌های حاشیه دریاچه، تعداد 1002 حلقه چاه، شور و متروک شده‌اند. در واقع، بخش کشاورزی مهم‌ترین مصرف‌کننده آب در سطح حوضه آبریز دریاچه اورمیه است.  مصارف بخش کشاورزی از منابع آب حوضه در سال 1358 برای سطح زیرکشت ۱۵۰هزار هکتاری بالغ بر ۸/۱‌میلیارد مترمکعب بوده که در سال 1358 برای سطح زیرکشتی بیش از ۴۰۰هزار هکتار به ۶/۵‌میلیارد مترمکعب رسیده است. همچنین الگوی زراعی در حوضه دریاچه اورمیه در جهت افزایش کشت محصولات آب بر چون یونجه و باغات میوه سوق یافته است. همچنین پایین‌بودن راندمان آبیاری در این حوضه بین 30 تا 36 ‌درصد برآورد می‌شود.  

 تخریب مراتع و پوشش گیاهی در حوضه آبریز:

چرای مفرط در منابع طبیعی تا حدود ۱۰برابر ظرفیت قابل تحمل محیط، منجر به تخریب مراتع و فرسایش خاک می‌گردد. 

دستکاری محیط آبی در فرآیند احداث بزرگراه شهید کلانتری: جاده میان‌گذری که قسمت عمده‌ای از آن، به جای استفاده از ستون‌های متعدد، از طریق خاکریزی در آب دریاچه اورمیه احداث شده و سیستم طبیعی دریاچه را دچار تغییر کرده است. این تغییرات تنها به اثرات شیمیایی و زیستی محدود نشده، بلکه تغییر در نحوه رسوب‌گذاری در داخل دریاچه اورمیه و خشک‌شدن بخش‌هایی از دریاچه را به دنبال داشته است.  

فقدان برنامه آمایش و مدیریت یکپارچه در کل حوضه آبریز دریاچه اورمیه :

هر یک از بخش‌های توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به طور جداگانه و بی‌اعتنا به برنامه‌های سایر بخش‌هایی که در این حوضه فعالیت دارند، به اقدامات مورد نظر خود می‌پردازند که گاه با قابلیت‌ها و ظرفیت‌های محیطی این حوضه سازگار نیست.

در انتها می‌توان به چند راهکار برای نجات دریاچه اورمیه اشاره کرد:

اختصاص‌درصدی از آب سدهای موجود در حوضه (به عنوان مثال ۲۰‌درصد) به دریاچه اورمیه، تغییر الگوی کشت از گیاهان با مصرف آب بالا به گیاهان با مصرف کم، کشت گیاهان مناسب مناطق شور، افزایش راندمان آبیاری با تغییر شیوه آبیاری از سنتی به مدرن، تعیین سقف توسعه منابع آب و اراضی کشاورزی با توجه به قابلیت‌های منابع آب حوضه و در نظرگرفتن لزوم حفظ بقا و پایداری دریاچه اورمیه و… 

منبع مقاله:

روزنامه شرق – شماره ۱۷۱۶ – پنجشنبه ۵ / ۲ / ۱۳۹۲

http://tinyurl.com/bvx37kn

کاهش بارندگی 10 درصد در وضعیت دریاچه اورمیه نقش دارد

کاهش بارندگی 10 درصد در وضعیت دریاچه اورمیه نقش دارد 

نتایج یک پژوهش در دانشگاه تبریز نشان می دهد که تغییرات جوی و کاهش بارندگی تنها 10 درصد در وضعیت دریاچه اورمیه نقش دارد.

به گزارش سبزپرس، اخیراً مجله بین المللی «مدیریت منابع آب» (Water Resources Management) اقدام به انتشار مقاله ای از نتایج یک پژوهش در دانشگاه تبریز کرده که طی آن مشخص شده که کاهش نزولات آسمانی تنها 10 درصد در کاهش سطح آب دریاچه اورمیه نقش داشته است. 

در این مطالعه که توسط دو تن از پژوهشگران دانشگاه تبریز به نام های «حسن زاده» و «ضرغامی» به انجام رسیده با استفاده از مدلسازی سیستم های پویا نشان داده شده است که کاهش ورودی آب به دریاچه اورمیه به دلیل استفاده بیش از حد از آب های جاری و همچنین تغییرات اقلیمی حدود 65 درصد، ساخت سدها حدود 25 درصد و بارندگی بر سطح دریاچه اورمیه تنها 10 درصد در کاهش ارتفاع سطح آب موثر بوده است.

هر چند که این پژوهش بیشترین علت کاهش سطح آب در دریاچه اورمیه را «بهره برداری بیش از اندازه از منابع آب سطحی» و «تغییرات اقلیمی» می داند، اما سهم هیچ یک از این دو را به طور مجزا مشخص نکرده است. 

نکته قابل توجه در این پژوهش، سهم سد سازی است که 25 درصد مشخص شده در حالی که مسئولان وزارت نیرو، این سهم را کمتر از 10 درصد عنوان کرده اند. مدیرعامل اداره آب منطقه ای آزربایجان غربی سال گذشته به خبرگزاریها گفته بود که سدها تنها هفت درصد در وضعیت دریاچه اورمیه موثر بوده اند و چندی قبل نیز در گفت و گو با روزنامه شرق، این سهم را پنج درصد عنوان کرده بود. 

همانند بسیاری از پژوهش های پیشین، در این پژوهش نیز سهم عوامل انسانی در وضعیت دریاچه اورمیه (Lake Urmia) به عنوان مهمترین دلیل مشخص شده است و با احتساب اینکه قریب به اتفاق دانشمندان، تغییرات اقلیمی و گرم شدن کره زمین را در پی فعالیت های انسانی می دانند، می توان گفت 65 درصد عوامل مربوط بهره برداری های آب بدون احتساب سدها است که اگر سدسازی نیز به آن اضافه شود، 90 درصد علل کاهش سطح دریاچه اورمیه مربوط به عوامل انسانی است. 

مشخصات این مقاله به شرح زیر است: 

Hassanzadeh, E., M. Zarghami, et al. (2011). "Determining the Main Factors in Declining the Urmia Lake Level by Using System Dynamics Modeling." Water Resources Management: 1-17.

منبع خبر:

http://tinyurl.com/clyrxwj

تغييرات اقليمی آب و هوا كاهش گونه های گياهي آزربايجان غربی را سبب شده است

شهر اورميه - مسوول روابط عمومي سازمان تحقيقات منابع طبيعی و كشاورزی آزربايجان غربی گفت: تغييرات اقليمی آب و هوا موجب تغييراتي در پوشش نباتی و كاهش تعداد گونه های گياهی و عدم توليد بذر كافی در استان شده است.
'محسن نورمحمدی' روز چهارشنبه در گفت و گو با خبرنگار ايرنا افزود: طبق تحقيقات انجام شده تاكنون بيش از 50 گونه در حال انقراض در استان شناسايی شده و آمار قطعی در اين مورد در بررسی های آينده اعلام مي شود.
وي گفت: برداشت بی رويه و عدم امكان توليد بذر كافی از علل ديگر انقراض گونه های گياهی استان است.
وی اظهار كرد: تاكنون 105 تيره ، 500 جنس و يك هزار گونه در قالب 10 هزار نمونه گياهی در استان شناسايی و جمع آوری شده است.
وی گفت: هرباريوم استان با بيش از يك هزار گونه گياهی از لحاظ كميت و كيفيت گونه های گياهی دومين هرباريوم در كشور است.
در كشور بيش از هشت هزار گونه گياهي شناسايي شده كه يك هزار گونه آن در آزربايجان غربی وجود دارد.
آزربايجان غربی از جمله مناطقي است كه از نظر وجود گياهان و پرورش انواع مختلف آن بخصوص گياهان دارويی از جايگاه خاص و مهمی برخوردار است به طوري كه اين استان يكي از قطب های مهم رويش گياهان دارويي كشور محسوب مي شود.
بيش از نيمي از گونه های گياهي موجود در آزربايجان غربی، خاصيت دارويي دارند
در آزربايجان غربی گياهان دارويي مختلف از خانواده هاي متنوع از جمله كاسنی، شب بو، نعناع و گل ها را مي توان ديد كه بولاغ اوتی، ختمی، چوبان كبريتی، بادرشبو، شيرين بيان، ثعلب، مرزه، اله گز، ايت بورنی، موسير، گندله، داغ جعفری سی، داغ قارپيزی، دوه دابانی، مندی، قوش اوزومی، داغ سقزی، يميشان، چريش، هويج وحشی، غازاياغی، قره يونجا، يارپيز، كنگر، شويد، كهليك اوتی، اوشقون (ريواس)، وحشی آرمود، وحشی اوزم، يئمليك، بيد مشك، انواع قارچ ها، ترشك، بزوشه، بوغاز قووران، پونه، سير كوهي، گيلاخه، بيزا، كلمه كشير، قوزو قولاغی، اوغلان اوتی، آغ پنجر، پيشيك ديرناغی و اسپناخ با نام های مختلف و متنوع محلی از جمله آنها هستند.
اين گياهان كه عمدتا درارتفاعات، دشت ها، كوهپايه ها، حاشيه رودها و دره ها و جاهاي مختلف می رويند با قسمت های مختلف آن از جمله ساقه، ريشه، ميوه، پيازچه، برگ، دانه، برگ های تازه، غده زيرزمينی، اندام های هوايی و سرشاخه ها به مصرف می رسند.
شاه بيت گياهان دارويی آزربايجان غربی را می توان بيد مشك ناميد.

کاهش منابع زیرزمینی آب به پایینترین سطح

تغییر وضعیت بارندگی در منطقه، افزایش دمای هوا، بالا رفتن سطح زیر کشت، برداشت بیش از حد از آبهای زیر سطحی، افزایش نیازهای آبی در صنعت و کشاورزی و در نمایی کلی اسراف آب در ایران سبب شده منابع آبی در تمامی دشتهای ایران به پایین ترین سطح در 50 سال اخیر برسد.

به گزارش خبرنگار مهر، بارش باران و برف در سراسر کشور با تاخیری طولانی و مطابق پیش بینی سازمان هواشناسی کشور در میانه فصلهای بارش یعنی از دی ماه و در اوج آن در بهمن و اسفند رخ می دهد این در حالی است که کشورهای منطقه خاورمیانه در هفته های گذشته با تغییر الگوی بارش، وضعیت مناسبتری پیدا کرده اند.

ایران اما با وجود بارشهای نسبتا مطلوب روزهای گذشته همچنان در وضعیت خشک و نابسامانی بسر می برد به طوری که پرویز رضا زاده مدیرکل پیش بینی هواشناسی کشور این تغییر را نا چیز می داند و معتقد است: تمامی منطقه شامال کشورهای غرب و شرق و خاورمیانه در شرایط خشک و کم بارشی به سر می برند.

این کارشناس هواشناسی تاکید می کند؛ کشورهای ترکیه، عراق، سوریه و کل منطقه خاورمیانه و آسیای مرکزی مانند ترکمنستان وضعیتی مشابه ایران دارند و در طول برگزاری چهارمین کنفرانس تغییر اقلیم در تهران، گزارشهای مشابهی از وضعیت هوای منطقه از سوی متخصصان بومی ارائه شد که نشان دهنده وضعیت خشکسالی در این کشورها است.

رضازاده اضافه کرد: تغییر وضعیت بارش از غرب به شرق اتفاق می افتد و هر چه اقلیم به غرب نزدیکتر شود شدت تغییرات بیشتر و زودتر اتفاق می افتد. بنابراین تغییرات آب و هوایی و کم و بیش شدن نرم بارشها در اردن، سوریه عراق، ترکیه و به طور کلی در شرق مدیترانه زودتر خود را نشان می دهد.

وی اظهار داشت: تغییر شکل الگوی کم بارش و پر بارش در منطقه به هیچ وجه به تغییرات اقلیمی مربوط نیست چرا که چنین شرایط خشک و خیلی خشک و کم بارشی را کشور ایران 40 سال پیش نیز تجربه کرده است. ایران در طول ماههای بهمن و اسفند زمستانی مشابه به اروپای امسال دارد. این کارشناس هواشناسی مشکل اساسی را نه خشکی هوا و کاهش بارندگی در سالهای اخیر که کاهش سهمگین ذخیره های آبی کشور به دلایل متعدد از جمله افزایش سطح زیر کشت دانست و گفت: چهل سال پیش سطح زیر کشت یک سوم امروز بود ولی شرایط کنونی به شدت عوض شده است.

رضازاده تاکید کرد: تغییر وضعیت بارندگی در منطقه، افزایش دمای هوا، بالا رفتن سطح زیر کشت، برداشت بیش از حد از آبهای زیر سطحی، افزایش نیازهای آبی در صنعت و کشاورزی و عوامل دیگر برداشت آب را حداکثری و چند برابر کرده است.

مدیرکل پیش بینی هواشناسی کشور با اشاره به پایین رفتن سطح آبهای زیر زمینی اضافه کرد: در دشتهای کشور برداشت از منابع زیر سطحی در تمامی مناطق نسبت به 40 تا 50 پیش رشد غیر مترقبه ای داشته به نحوی که عمق و بستر آب از 10 تا 15متر به 100 تا 150 و در برخی مناطق کشور حتی به 200 متر رسیده است.

وی افزود: قناتها و کاریزها در مناطق کم آب و کویری از کار افتاده اند. یزد مظهر کم بارشی در ایران بود و به همین دلیل با احداث قنات در هزارن سال پیش آب به سطح کشیده می شد و مورد استفاده قرار می گرفت ولی اکنون و در سالهای اخیر آب دریافتی از قناتها به پائین ترین حد خود رسیده و در نوسان است و اگرچه هنوز آب قناتها قطع نشده اما به پائین ترین سطح ممکن رسیده است.

وی تاکید کرد: در حال حاضر 60 درصد کاریزهای کویری که آب را از دل خاک بیرون می آورند آب ندارند و این نشان دهنده پائین رفتن سطح آبها است و بد تر از آن تداخل آب شور و شیرین در برخی مناطق کشور است.

کاهش بارشهای سالانه در ایران و افزایش روند خشکسالی، افزایش بی قاعده نیاز آبی با ذخایر فعلی کشور و نبود مدیریت درست منابع آبی و همچنین ترکیب این وضعیت با اقلیم خشک ایران به عنوان یکی از کم بارش ترین مناطق جغرافیایی دنیا هشداری جدی برای در پیش بودن شرایط سخت و غیر قابل مهار بحران آبی است.

متخصصان و کارشناسان هواشناسی معتقدند: تغییر الگوی مصرف، مصرف بهینه و کنترل نیازهای کشاورزی و صنعتی و کاهش کشاورزی غرق آبی و استفاده از شیوه های مدرن آبیاری در ایران می تواند از تنش شدید آبی در سالهای آینده در ایران جلوگیری کند. در غیر این صورت ایران به عنوان اقلیمی خشک با نبود آب دیگر سرزمینی بی ارزش و فاقد ارزشهای زیستی است.

ایران با 90 درصد اقلیم خشک جزو کشورهای شدیدا بیابانی است به طوری که کارشناسان برآورد کرده اند اکنون تراز آبی کشور 130 میلیارد متر مکعب است که 10 میلیارد به نسبت سال 55 کمتر شده که این یعنی به مرحله اضطرار رسیده ایم و از ذخیره استراتژیک آب مصرف می کنیم.

پیش از این و در سال 2006 سازمان ملل اعلام کرد: در حالی که ارزشهای طبیعی بیابان را حفظ می کنیم با خطر بیابانزایی باید مقابله کرد چرا که خطر بیابانی شدن بسیار شدید است. به طوری که همان سال خطر بیابانی شدن در دنیا بعد از گرمایش زمین، تغییرات اقلیمی و کمبود آب به عنوان سومین خطر جهانی اعلام شد.

http://tinyurl.com/33fgv5m

چرا باید به خاطر هیچ دنیای بهتری بسازیم؟

این هم یک کارتون قدیمی در مورد مذاکرات اقلیمی که امروز در مطلبی از سی ان ان  به آن ارجاع شده بود و اشاره به این حقیقت دارد که نظریه تغییرات اقلیمی، حتی اگر معتبر هم نباشد، سیاست های مقابله با آن می تواند باعث مزایای بی شماری برای جوامع انسانی شود. منبع

http://tinyurl.com/35khtod