عليرضا عاصم
انجمن حاميان پارك ملي درياچه اورميه
درياچه اورميه يكي از مهم‌ترين زيست‌بوم‌هاي جهان به‌شمار مي‌رود از اين‌رو همواره در كتاب‌ها و مقالات اين درياچه با عبارتهاي مختلفي توصيف شده كه از آن جمله عبارتند از:
«دومين درياچه شور جهان»، «بزرگترين زيستگاه طبيعي آرتميا»، «بيستمين درياچه بزرگ جهان»، «شورترين درياچه جهان كه حيات در آن جريان دارد» و«بزرگترين درياچه داخلي آزربایجان و ايران» ولي امروزه در كنار اين عناوين، يك رويكرد جديد ديگر نيز ديده مي‌شود كه خبر از بحران زيست محيطي دارد كه اين زيست‌بوم با ارزش با آن دست به گريبان شده است.
چند سال قبل در رسانه ملي رسما اعلام شد كه درياچه اورميه 15 سال ديگر خشك خواهد شد! آن روز مشخص نشد كه اين خبر براساس چه مطالعاتي و طبق كدامين دلايل و محاسبات علمي مطرح شد؛ ولي هرچه بود حداقل توانست بخش‌هايي از صفحات نشريات و سايت خبرگزاري‌هاي رسمي را تا به امروز به‌خود اختصاص دهد و حتي بحث داغ محافل خانوادگي نيز شود.
اگر مروري كوتاه بر عناوين خبري و مقالات چند سال اخير داشته باشيم مطالب جالبي درخصوص درياچه اورميه خواهيم يافت كه به‌واقع جاي تامل دارد!
مورخه 28/6/84 (خبرگزاري...): درياچه اروميه تا 50سال ديگر نمكزار مي‌شود.26 ماه بعد؛ مورخه 26/8/86 (روزنامه...): 8 سال ديگر درياچه اروميه خشك مي‌شود.
تنها بعد از گذشت 2 روز؛ مورخه 28/8/86 (روزنامه...): درياچه اورميه با روند كنوني تا 20 سال ديگر خشك و به شوره زار تبديل مي‌شود.
32 روز بعد؛ مورخه 1/10/86 (روزنامه...): درياچه اورميه تا 5 سال ديگر خشك و از بين خواهد رفت.
اگر تمامي اين ادعاها را به سال 1387 معادل‌سازي كنيم بايد نتيجه گيري كرد كه: درياچه اورميه تا 47 سال ديگر نمكزار مي‌شود. 7 سال ديگر درياچه اروميه خشك مي‌شود.
درياچه اورميه با روند كنوني تا 19 سال ديگر خشك و به شوره زار تبديل مي‌شود.درياچه اورميه تا 4 سال ديگر خشك و از بين خواهد رفت.
آيا بين آمار 4 سال، 19 سال و 47 سال كه به‌عنوان واپسين سال‌هاي حيات درياچه اورميه مطرح شده است، هماهنگي وجود دارد؟ طي 15 سال گذشته درياچه اورميه 20 الي 25درصد از مساحت خود را از دست داده است، در اين صورت آيا مي‌توان باور كرد كه در 4 سال آينده، باقيمانده درياچه نيز خشك شود؟
البته شايد اين اتفاق نيز بيفتد ولي نه به‌دليل روند خشكسالي كنوني، بلكه به سبب يك پديده مخرب زيست محيطي دور از انتظار و نادر! همانند ال نينو كه توانست در كوتاه مدت تاثيرات باور نكردني از خود به‌جاي بگذارد.
همان طور كه اشاره شد طي سال‌هاي گذشته بخش‌هايي از درياچه اورمیه خشك شده است، حال اگر كم آبي در منطقه به همان شيوه گذشته ادامه يابد آيا درياچه اورميه در سال‌هاي آينده به سرعت سال‌هاي قبل روند خشك شدن را طي خواهد كرد؟ در طول اين مدت يعني از سال 74-73 شوري آب درياچه اورميه از 166 گرم در ليتر به حدود 280 گرم در ليتر افزايش يافته است و گاهي در فصل تابستان به حد اشباع نيز مي‌رسد (بيش از 300 گرم در ليتر).
طبق يك قانون ساده شيمي شدت تبخير با ميزان مواد محلول در آب رابطه عكس دارد، يعني با افزايش شوري و رسيدن به حد اشباع سرعت تبخير كاهش مي‌يابد.
از طرف ديگر در اين مدت مساحت درياچه اورميه يك پنجم تا يك چهارم كاهش يافته است.
براساس قوانين اكولوژيكي شدت تبخير با مساحت، زيست‌بوم‌هاي آبي رابطه مستقيم دارد يعني با كاهش مساحت، شدت تبخير نيز كاهش خواهد يافت زيرا سطح تماس آب با هواي مجاور كم مي‌شود.
بنا به دلايل ذكر شده حتي اگر روند خشكسالي به‌صورت سال‌هاي قبل ادامه يابد، انتظار مي‌رود سرعت تبخير درياچه كمتر از گذشته باشد.
طي سال‌هاي اخير آمارهايي به‌صورت ماهانه و سالانه درخصوص تغييرات ارتفاع درياچه اورميه منتشر شده است.
اين آمارها تنها مي‌تواند يك معيار كيفي از وضعيت درياچه اورميه باشد ولي اكثرا مشاهده مي‌شود كه به استناد اين آمار تحليل‌هايي درخصوص تغييرات حجم آب درياچه، ميزان تبخير و حتي مدت زمان باقي مانده از عمر درياچه اروميه ارائه مي‌شود.
تغييرات ارتفاع در هر زيست‌بوم آبي به شيب بستر و توپوگرافي آن زيست‌بوم بستگي دارد بنابراين هيچ الزامي وجود ندارد كه تغييرات ارتفاع هميشه رابطه مستقيم با ميزان كمي تبخير و تغييرات حجم آب داشته باشد بلكه رابطه آن يك رابطه كيفي است؛ براي مثال اگر در يك درياچه ارتفاع دو برابر سال قبل كاهش يافته باشد نمي‌توان نتيجه گرفت كه سرعت تبخير و حجم آب تبخير شده نيز دو برابر سال قبل بوده است! هرچه شيب بستر كم، كاهش ارتفاع، بيشتر و برعكس اگر شيب بستر بيشتر باشد كاهش ارتفاع كم خواهد بود.
به همين ترتيب ميزان عقب نشيني و پيشروي آب نيز از الگوي شيب بستر پيروي مي‌كند؛ براي مثال در درياچه اورميه شيب بستر در ناحيه جنوبي به‌مراتب كمتر از ناحيه شمالي است در نتيجه عقب نشيني در بخش جنوبي در برخي مناطق حتي به بيش از يك كيلومتر نيز مي‌رسد ولي در بخش شمالي عقب نشيني آب به‌صورت محسوس كمتر از بخش جنوبي است لذا مقدار عقب نشيني و يا پيشروي آب نيز نمي‌تواند معياري براي تحليلهاي كمي باشد.
تنها زماني مي‌توان از تغييرات ارتفاع، تحليلهاي كمي درخصوص تبخير و تغييرات حجم آب به‌دست آورد كه توپوگرافي دقيقي از درياچه در اختيار باشد كه در مورد درياچه اورميه چنين اطلاعاتي در دست نيست، مگر اطلاعات اوليه در مورد عمق سنجي برخي مناطق.
اگر چنين اطلاعاتي در مورد توپوگرافي درياچه اورمیه نيز در دست باشد تا كنون به‌صورت رسمي در تحليلهاي اكولوژيكي سال‌هاي اخير از آن استفاده نشده است!
به نظر مي‌رسد آمار ارائه شده درباره سال‌هاي باقيمانده از عمر درياچه اورميه بر پايه برخي تحليلهاي غيرعلمي از اطلاعات مربوط به تغييرات ارتفاع و پسروي آب درياچه بوده است.
البته در اين بين نبايد اظهار نظرهاي شخصي را فراموش كرد، براي نمونه در مقاله‌اي كه در تاريخ 1/10/86 در يكي از روزنامه‌ها به‌چاپ رسيد، آمده بود ميزان نمك درياچه اورميه كه روزي 80گرم در ليتر بود اكنون به بيش از 400گرم در ليتر رسيده است.
از سال آبي 45-44 سازمان آب استان آذربايجان غربي اقدام به ثبت تغييرات سطح آب درياچه اورميه كرده است، بر پايه همين اطلاعات دوره پر آبي درياچه براساس ميانگين ارتفاع سطح درياچه اورميه متعلق به سال آبي 74-73 است.
از طرفي گزارشات مربوط به شوري آب درياچه اورمیه كه توسط دانشگاه گنت بلژيك منتشر شده حاكي از آن است كه در سال 1995 (74-73) ميانگين شوري سالانه درياچه اورميه 166 گرم در ليتر بوده است و تنها در يك ايستگاه (جنوب شرق درياچه اورمیه ) و آنهم تنها در دي ماه 73 شوري به پايين‌ترين حد خود يعني 128 گرم در ليتر رسيده است.
حال آن روزگاري كه شوري آب درياچه اورمیه به 80 گرم در ليتر مي‌رسيده چه زماني بوده است؟ از طرفي بالاترين ميزان شوري درياچه كه تا كنون از طرف محققين و كارشناسان به‌صورت رسمي گزارش شده است 330-320 گرم در ليتر است.
در واقع بعد از شوري 280 گرم در ليتر به تدريج نمك درياچه شروع به ته نشين شدن مي‌كند و در شوري 330-320 گرم در ليتر به حد اشباع مي‌رسد. با اين اوصاف شوري بيش از 400 گرم در ليتر توسط چه كسي و از چه منطقه‌اي گزارش شده است؟!
واقعيت انكار شده
صرف‌نظر از تمامي موارد ذكر شده، مروري بر وضعيت درياچه اورميه در 14 سال قبل خالي از لطف نخواهد بود.
امروزه اگر بخواهيم وضعيت درياچه اروميه را به تصوير بكشانيم همواره از آمار و ارقام مربوط به سال‌هاي 74-73 استفاده مي‌شود.
ولي مشخص نيست چرا همگي بحراني را كه آن سال‌ها درياچه اورميه بدان گرفتار بوده انكار مي‌كنيم؟
آن سال‌ها، در اثر بارندگي‌هاي شديد آب درياچه اورمیه به‌قدري پيشروي داشته كه زمينهاي كشاورزي به‌خصوص در ناحيه رشكان و بسياري از پلاژها و مناطق تفريحي در منطقه گلمانخانه زير آب رفته بودند.
سنگ‌چين‌هاي امتداد ساحل درياچه اورميه علي الخصوص در منطقه گلمانخانه گواهي بر اين وضعيت انكار شده است.
براساس آمار 40ساله سازمان آب آزربايجان غربي وضعيت نرمال و طبيعي درياچه اورميه را بايد در سال‌هاي 66-58 جست‌وجو كرد.
در سال‌هاي قبل از اين تاريخ درياچه اورمیه بار ديگر با بحران كم آبي شديد دست به گريبان بوده است به‌طوري‌كه گزارشات رسمي نشان مي‌دهد كه در مرداد سال 46 شوري درياچه در منطقه جنوبي آن 280 گرم در ليتر بوده است (كتاب چشمه‌هاي آذربايجان، دكتر جنيدي) و در سال‌هاي 70 لغايت 76-75 درياچه با بحران پر آبي مواجه شده و از سال‌هاي 76-75 روند خشكسالي درياچه اورمیه بار ديگر تكرار شده است.
اگر به آمار شوري درياچه اروميه در سال 66 كه توسط محققين دانشگاه تبريز گزارش شده نظري اندازيم متوسط شوري در فصل بهار و پاييز چيزي در حدود 230 گرم در ليتر بوده است در حالي‌كه طبق گزارش دانشگاه گنت بلژيك شوري در سال 74-73 (بحران پر آبي درياچه اورميه) به 166گرم در ليتر كاهش يافته بوده است.
بنابراين اگر بخواهيم مقايسه‌اي اصولي از وضعيت درياچه اورميه داشته باشيم بايد از اطلاعات دهه 60 استفاده كنيم كه در اين زمان زيست‌بوم درياچه اورميه نسبت به كليه عوامل اكولوژيكي خود در حالت تعادل بوده است.
درياچه اورميه درافق دور
با وجود تمامي دلايل و مطالب ذكر شده نمي‌توان وضعيت اسفناك درياچه اورميه را منكر شد؛ اما نبايد فراموش كرد كه تاريخ مصرف برخي از اين پيشگويي‌هاي غيرعلمي در حال اتمام است.
بي‌ترديد يكي از دلايلي كه ديگر مردم به مسايل زيست محيطي توجه ندارند همين بزرگنمايي‌هاي غيرعلمي و شايعه پراكني‌هايي است كه باعث شده واقعيتهاي دردناك طبيعت رو به افول در پشت اين شايعات و اظهار نظرهاي غيرمسئولانه مخفي شوند.
آيا درياچه اورميه تا چند سال ديگر خشك خواهد شد؟! و آيا اصلا خشك مي‌شود يا نه؟
اظهار نظر درخصوص اين موضوع نه در صلاحيت يك فرد بلكه وظيفه يك تيم تحقيقاتي مجرب و متخصص است كه با در نظر گرفتن كليه جوانب و با تكيه بر بررسي‌ها و محاسبات علمي به اين پرسش پاسخ دهد.
ولي بايد قبول كرد كه درياچه اورميه با ادامه شرايط فعلي مي‌رود تا در آينده نه چندان دور عنوان بحرالميت دوم را به‌خود اختصاص دهد زيرا ذخاير آرتميا و جلبك‌هاي درياچه اورميه به شدت كاهش يافته و از طرفي حيات پرندگان بومي و مهاجر اين درياچه نيز به مخاطره افتاده است. و اين واقعيت درياچه اورميه است!
آيا درياچه اورميه به سرنوشت درياچه آرال دچار خواهد شد؟! و آيا وضعيت درياچه آرال را مي‌توان به درياچه اورميه تعميم داد؟
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر