آبهای زیرزمینی و منابع آب در آزربایجان غربی

آب های زیرزمینی

آب های زیرزمینی شامل چشمه ها – قنوات و چاه هاست. كل پتانسیل آب های سطحی قابل استحصال استان 5/5 میلیارد متر مكعب و پتانسیل آب های زیرزمینی 25 میلیارد متر مكعب می باشد كه 191/1 میلیارد متر مكعب از آب های منابع زیرزمینی استان به وسیله 4154 حلقه چاه عمیق و 28195 حلقه چاه نیمه عمیق استخراج می شود و به مصرف می رسد. 400 هكتار از زمین های كشاورزی استان آزربایجان غربی آبی هستند و روی هم رفته برای آبیاری هر هكتار مزرعه سالانه 10 هزار متر مكعب آب مصرف می شود. به عبارت دیگر 4 میلیارد متر مكعب آب در استان به مصرف كشاورزی می رسد كه با وجود ساخت چند سد در استان نزدیك به نیمی از آب كشاورزی و بیش از نیمی از آب شرب از آبهای زیرزمینی تأمین می شود كه البته به دلایل مختلف كاهش بارندگی (نصف سال گذشته در سال جاری)پائین بودن راندمان آبیاری كشاورز – حفر چاه های غیرمجاز و تخلیه سفره های زیرزمینی خصوصا برداشت های بی رویه و خارج از توان منابع افت آب های زیرزمینی را به دنبال داشته در بخشی از دشت های آزربایجان غربی زنگ های خطر را به صدا درآورده است و به همین منظور و به دلیل افت آب های زیرزمینی است كه در دست های فیرورق – كشمش تپه – قالقاچی و كهریز شهر اورمیه برداشت از منابع زیرزمینی در تاریخ 1/11/86 ممنوع شده است.

ج) آبهای معدنی

اصولا آب های معدنی به آب هایی اطلاق می گردد كه نسبت به آب های معمولی از نظر میزان مواد معدنی – نوع مواد معدنی و گاز و همچنین درجه حرارت تفاوت داشته باشند. گرمای این گونه چشمه ها می بایست از میانگین درجه حرارت چشمه هایی كه در ناحیه آب معدنی وجود دارند حداقل 10 درجه بالاتر باشد.

منشاء تشكیل آب های معدنی:

1- آب های جاری در سطح زمین

2-آب های گرم با منشا ء ماگمایی

3-آب های محبوس درسنگ های رسوبی

دسته اول : از طریق درزها و شكاف ها به اعمال زمین نفوذ كرده و به یك مخزن گرم می رسند. در اینجا به علت مجاورت با مخزن گرم كسب انرژی حرارتی نموده و دوباره از بین درزها و شكاف های دیگر به سطح زمین می رسند و در این مسیر به علت گرمای زیاد مقداری از مواد معدنی را نیز در خود حل می نماید. درجه حرارت این نوع آب ها از 40 درجه سانتی گراد نمی كند.

دسته دوم : در حقیقت نیمه آزاد شدن بخار اب های فراوان از ماگما هستند. تركیب این آب ها تابع سنگی است كه از آن منشاء گرفته و معمولا دارای درجه حرارت بالایی می باشند.

دسته سوم :آبهایی هستند كه در سنگ های رسوبی محبوس مانده و به نام آب های فسیل واتر (Fossile Water) معروفند. بعضی از اینگونه آب ها در زمان حفر چاه های نفت فرصت بالا آمدن و ظهور به سطح زمین می یابند. در ایران آب گرم های موجود در مناطق غیرآتشفشانی عموما مرتبط با گسل هایی هستند كه همواره به عنوان یك مجرا و معبر جهت عبور این آب ها عمل كرده اند. در مناطق فعال حتی پس از وقوع زلزله كه منجر به حركت این گسل ها می گردد. گاهی اوقات باعث تغییر مظهر چشمه های آب گرم یا گل آلود شدن آنها گشته است. درمجموع در سراسر ایران بیش از 360 چشمه آب معدنی وجود دارد كه تقریبا اكثر قریب به اتفاق آنها شناسایی و مطالعه شده اند وجود این چشمه ها علاوه بر ویژگی های درمانی كه مورد توجه مردم است از نظر انژری ژئوترمال (Geotrmal) یا جنبه های توریستی نیز اهمیت فراوانی دارند.آذربایجان غربی با دارا بودن چشمه

های معدنی مثل چشمه معدنی زندان سوغورلوی تیکان ته په (تخت سلیمان - تكاب) ،استخر به ی که ندی (بوكان) در داخل شهر، چشمه های كانی گراوان در بین جاده ساووجبولاق (مهاباد) و سردشت ، آب معدنی زنبیل شهر اورمیه ، چشمه معدنی ویشلق و ایواوغلی و شوربولاغ و بیلوار و زارعان و دسته دره خوی، آب گرم ایستی سو – آب گرم هفتابه و ... این استان با بیش از 30 حلقه چشمه انواع آب های گرم و معدنی حدودا نزدیك به 10% چشمه های كشور را به خود اختصاص داده است.

مهمترین آب گرم ها عبارتند از :

آب گرم احمدآباد سوغورلو (تخت سلیمان)

در 45 كیلومتری شهرستان تیکان ته په (تكاب) به فاصله 310 كیلومتری فرودگاه شهر اورمیه بین احمدآباد علیا و كوه زندان در حاشیه اثر تاریخی و بین المللی سوغورلو (تخت سلیمان)واقع شده است. این اب گرم خواص درمانی دارد.

آبگرم شوط

در 27 كیلومتری جنوب شرقی ماكو و به فاصله 265 كیلومتری از فرودگاه شهر اورمیه واقع شده است. این مجموعه بدون متولی و مورد استفاده عموم قرار می گیرد.

آبگرم ایستی سو- سالماس (سلماس)

در 69 كیلومتری جاده اورمیه و سالماس (سلماس) و در 45 كیلومتری فرودگاه شهر اورمیه واقع شده است. روزانه هزاران نفر به این محل مراجعه و از خواص درمانی آن استفاده می نمایند.

آب گرم گرا در 500 متری جاده ساووجبولاق (مهاباد) – سردشت و 240 كیلومتری فرودگاه شهر اورمیه واقع شده است. چشمه های آب معدنی چشمه معدنی شگفتی چالدران در دامنه كوه های آق بولاغ و شمال دهكده شگفتی در منطقه چالدران و در فاصله 223 كیلومتری از فرودگاه شهر اورمیه واقع شده است. چشمه معدنی آب گرم هفت آباد در 45 كیلومتری شهر اورمیه واقع شده است. 

چشمه معدنی آغ گل در 22 كیلومتری شمال غرب شهرستان خوی در مسیر خوی – قرهضیاءالدین به فاصله صد کیلو متری از سد آغ گل و در جوار قریه ای به همین نام قرار دارد. در كنار این چشمه ، چشمه های معدنی دیگری قرار گرفته كه از تجمع رسوبات موجود در آب آنها ناهمواریها و پستی بلندی های طبیعی با مناظر زیبا تشكیل شده است. یكی از عوارض به صورت پلی بر روی رودخانه مجاور چشمه ظاهر گشته كه در نوع خود بی نظیر می باشد . از دیگر چشمه های معدنی كه می توان برشمرد عبارتند از :

خوی : چشمه رازی – چشمه كلوانس – دسته دره – قارنجه – چشمه

خالی – چشمه ویشلق – چشمه نوایی – زارعان – بیلوار

سلماس :چشمه میناس – صدقیان

ماكو : چشمه باش كندی – چشمه زی سو – شاه آباد – سیه چشمه

منابع آب در استان آزر بایجان غربی 

نقش کوهها در نزولات جوی استان آزربایجان غربی اهمیت به سزایی دارد ، به طور کلی متوسط بارندگی سالیانه در این استان بین 300 تا 400 میلیمتر است که با توجه به میزان متوسط بارندگی در سایر نقاط ایران (حدود 280 میلیمتر) این استان در شرایط بهتری

قرار دارد. در استان آزربایجان غربی در فصل زمستان کوه و مناطقی که بیش از 3000 متر از سطح دریا ارتفاع دارند از برف سنگینی پوشیده اند وتا سال آینده در قلل این کوه برف باقی می ماند. همچنین در دامنه هایی که 1000 تا 2000 متر از سطح دریا ارتفاع دارند و از گزند بادهای تند شمالی محفوظ مانده اند به مقدار كافی باران می بارد كه در واقع از منابع اصلی آب هستند

كلیه آبها را در سه گروه می توان دسته بندی كرد :

الف) آب های روی زمینی یا آب های سطحی شامل : - رودها - آبشارها - آب های راكد

ب) آب های زیرزمینی

ج) آب های معدنی

الف) آب های روی زمینی یا آب های سطحی

رودها

به علت وجود كوه های مرتفع و قرار گرفتن در مسیر جریانات هوایی مدیترانه ای و اطلس شمالی رژیم  بارندگی آزربایجان غربی مدیترانه ای است و بارش های برفی و بارانی فراوان دارد. این امر خود موجب وجود آبراهه ها و رودهای متعددی در این خطه می شود به مناسبت شرایط زمین شناسی آزربایجان غربی به غیر از قسمت كوچكی از آب های ناحیه جنوب غربی ساووجبولاق (مهاباد) كه از طریق «زاب كوچك» به خلیج عربی می رود

بقیه آب های روی زمین آزربایجان غربی به دریاچه اورمیه یا از طریق رودهای آراز (ارس) و قزل اوزن به سوی دریای خزر جاری می گردند.

پس در واقع در سطح استان دو حوضه آبریز وجود دارد :

حوضه آبریز دریای خزر

حوضه آبریز دریاچه اورمیه

غیر از رودهایی كه اشاره شد مابقی رودهای استان آزربایجان غربی به حوضه آبریز دریاچه اورمیه می ریزند كه اشاره می شود.

اول ناحیه سالماس (سلماس):

در این ناحیه رودهای دیرعلی سو – زین دره و زولاچای جریان دارند. این رودها به زولاچای پیوسته پس از مشروب كردن حوزه سالماس (سلماس) در شمال كنگرلو وارد دریاچه اورمیه می شود.

دوم ناحیه اورمیه:

در این ناحیه روهای نازلوچای – روضه چای – شهرچای و باراندوزچای وجود دارند كه در نهایت همگی وارد دریاچه اورمیه می شوند.

-شهرچایی یا «بكشلوچای و بودسیر یا بوده سو» از داخل شهر اورمیه می گذرد. آب این رودخانه ها مصرف ساكنین شهر را تأمین می كند و نیز به مصرف اراضی بكشلو و جلگه اورمیه می رسد.

نازلوچای : این رودخانه از كوه های تركیه و ایران سرچشمه می گیرد ، از شعبات متعددی تشكیل می شود كه عبارتند از : سروچای یا رودخانه سرو كه از دو شعبه برادوست و سرو تشكیل می شود و سرچشمه آنها در خاك كشور تركیه است.

رود روضه چای : آب روضه چای از ارتفاعات كانی گوران در كلهر سرچشمه می گیرد.

رود باراندوزچای : این رود از كوه های مرزی ایران و تركیه و كوه های حد فاصل گدارچای واز باراند وز چای سرچشمه می گیرد. این رود از روستاهای باراندوز گذشته در حیران وارد دریاچه اورمیه می شود.

سوم ناحیه سولدوز (نقده):

رودخانه گدار در این ناحیه جاری است ، از سه شعبه اصلی رود اشنویه ، گدار و چم غلطیان تشكیل شده است. حوزه آبریز آن دریاچه اورمیه است.

چهارم ناحیه ساووجبولاق (مهاباد):

رود ساووجبولاق (مهاباد) : این رود از میان ارتفاعات پیرانشهر و سردشت می گذرد و از هم پیوستن دو شاخه اصلی «بیطاس» و «ده بكر» به وجود می آید . رودخانه ساووجبولاق (مهاباد) پس از گذشتن از شمال غربی ساووجبولاق (مهاباد) در غرب تاتائو (سیمینه رود) و شرق گدار وارد دریاچه اورمیه می شود.

پنجم ناحیه قوشاچای (میاندوآب):

در این ناحیه رودهای جیغاتی (زرینه رود) و تاتائو (سیمینه رود) جاری است.جیغاتی (زرینه رود) این رودخانه از كوههای چهل چشمه كردستان بین سقز و بانه سرچشمه می گیرد و پس از عبور از شرق قوشاچای (میاندواب) در جلگه آبرفتی به چند شاخه تقسیم می شود و از گوشه جنوب شرقی به دریاچه اورمیه می ریزد. طول این رودخانه سیصد كیلومتر است.

تاتائو (سیمینه رود):

این رودخانه از ارتفاعات سقز (حوالی زنجان و ترجان) در جنوب دریاچه اورمیه سرچشمه می گیرد و پس از عبور از به ی که ندی (بوكان) و غرب قوشاچای (میاندوآب) و دشت حاصلخیز شامات به باتلاق های جنوب شرقی دریاچه اورمیه می ریزد.

منبع: جزوات مرتع و آبخیزداری اورمیه