نویسنده: علیرضا توکلی دانشجوی دکترای مهندسی آبیاری و زهکشی دانشگاه علوم وتحقیقات تهران
از 15 سال پیش که پروسه خشک شدن دریاچه اورمیه تسریع یافت به تاکنون صدها نظریه به اصطلاح علمی در مورد علت خشکانیدن دریاچه اورمیه مطرح شدن که هر کدام تنها به بررسی یک بعد مسئله پرداختند، نکته قابل تامل و توجه عدم وجود کارگروه ویژه ای از سوی دولت ایران برای بررسی چرائی خشک شدن دریاچه اورمیه می باشد که تاکنون محقق نیافته است و بدون کوچکترین تردیدی می توان تامل نمود که هدف دولت ایران نه احیاء مجدد دریاچه اورمیه بلکه وقت گذرانی برای سپردن دریاچه اورمیه به کتب تاریخی می باشد، اگر اینچنین نبود بی شک تاکنون علت خشک شدن دریاچه اورمیه از سوی هیاتی برگزیده با متدهای علمی روشن می گشت تا هر کسی از ظن خود یار دریاچه اورمیه نمی گشت ...
به راستی تفاوت دریاچه اورمیه با خلیج عرب چیست؟ چرا میلیاردها دلار پول ملی صرف تبلیغ، گسترش و .. نام خلیج عربی می گردد ولی برای احیاء دریاچه اورمیه دولت ایران حتی تاکنون به خود زحمت نداده علت خشکانیدنش را بررسی کند چه بررسد قدمی در راه احیایش بردارد. آیا علت این تبعیض آشکار به استعمار کشیدن شدن ملتی از سوی استعمارگر نیست؟
در کنار سدسازی بی رویه در آزربایجان جنوبی، افزایش سطح زیر کشت، سیستم آبیاری قدیمی، تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت، تغییر نوع کشت و صدها علت دیگر به نظر مهمترین مسئله در خشک شدن دریاچه اورمیه عدم مدیریت صحیح منابع آبی می باشد که تاکنون مورد بررسی دقیق واقع نشده است.
دریاچه اورمیه به مساحت پنج‌هزارکیلومترمربع دریاچه‌ای وسیع با شوری زیاد است که در شمال‌غربی ایران و بین استان‌های آزربایجان غربی و آزربایجان شرقی واقع شده است. این دریاچه در پایین‌ترین نقطه حوضه آبریز بسته‌ای با مساحت تقریبی ۵۲هزارکیلومترمربع، که قسمت‌هایی از آن در استان کردستان واقع شده است؛ قرار دارد. دریاچه اورمیه یک پارک ملی و یکی از بزرگ‌ترین رامسر سایت‌های موجود در ایران است که به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست کره یونسکو نیز معرفی شده است. تعداد زیادی تالاب‌های اقماری آب شیرین و آب‌شور در اطراف دریاچه اورمیه واقع شده‌اند که بسیاری از آنها از لحاظ تنوع زیستی از اهمیت جهانی برخوردارند.
اما چه عواملی منجر به ایجاد شرایطی اسفناک برای دریاچه اورمیه شده است:
اقلیم و پدیده خشکسالی:
در طی دوره ۴۱ساله (۱۳۴۴ تا ۱۳۸۵) به طور متوسط سالانه ۷۲میلیون مترمکعب از منابع آب سطحی ورودی به دریاچه اورمیه کاسته شده است و در نتیجه حجم آب موجود در دریاچه از ۴۲میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۷۴ به ۲۲میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۸۵ تقلیل یافته است.
تغییرات کالبدی حوضه دریاچه اورمیه و افزایش جمعیت:
افزایش جمعیت شهرهای مستقر در حوضه، طی سال‌های اخیر و همچنین تغییر کاربری اراضی موجب افزایش مصرف آب شده است.
احداث فزاینده سد بر رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه اورمیه:
در محدوده حوضه آبریز دریاچه اورمیه تعداد ۴۰ سد موجود، ۱۲ سد در دست ساخت و ۴۰ سد در دست برنامه‌ریزی است؛ به عنوان نمونه بر روی رودخانه آجی‌چای به‌تنهایی تعداد ۲۲ سد احداث شده است. پتانسیل ذخیره آب در مخزن سدهای در حال بهره‌برداری در حوضه آبریز در حال حاضر، ۶۳/۱میلیارد مترمکعب است.
توسعه سطح کشت و بهره‌برداری مفرط از منابع آب:
در سطح حوضه دریاچه اورمیه، 59 درصد از مصارف از منابع آب سطحی و 41 درصد از منابع آب زیرزمینی تامین می‌گردد، مجموع تخلیه آبخوان‌ها توسط این منابع، ۲۴۴۱میلیون مترمکعب برآورد شده است که منجر به افت مداوم آبخوان‌ها گردیده است. (مصرف بخش کشاورزی ۸۷درصد می‌باشد). با توجه به روش آبیاری در این حوضه که عمدتا غرقابی است، تلفات زیاد و همه‌ساله حجم قابل‌توجهی از آب زیرزمینی مورد استفاده، از طریق تبخیر در مزارع از دسترس خارج می‌شود. برداشت‌های بیش از ظرفیت از آبخوان‌ها، بیلان آب زیرزمینی در تمام دشت‌ها را منفی کرده و حتی منجر به نفوذ آب شور دریاچه به آبخوان‌های هم‌جوار با ساحل شده است. بر اساس آمار از ۹۴۵۹ حلقه چاه عمیق و نیمه‌عمیق واقع در آبخوان‌های حاشیه دریاچه، تعداد 1002 حلقه چاه، شور و متروک شده‌اند. در واقع، بخش کشاورزی مهمترین مصرف‌کننده آب در سطح حوضه آبریز دریاچه اورمیه است. مصارف بخش کشاورزی از منابع آب حوضه در سال 1358 برای سطح زیرکشت ۱۵۰هزار هکتاری بالغ بر ۸/۱میلیارد مترمکعب بوده که در سال 1358 برای سطح زیرکشتی بیش از ۴۰۰هزار هکتار به ۶/۵میلیارد مترمکعب رسیده است. همچنین الگوی زراعی در حوضه دریاچه اورمیه در جهت افزایش کشت محصولات آب بر چون یونجه و باغات میوه سوق یافته است. همچنین پایین‌بودن راندمان آبیاری در این حوضه بین 30 تا 36 درصد برآورد می‌شود.
تخریب مراتع و پوشش گیاهی در حوضه آبریز:
چرای مفرط در منابع طبیعی تا حدود ۱۰برابر ظرفیت قابل تحمل محیط، منجر به تخریب مراتع و فرسایش خاک می‌گردد.
دستکاری محیط آبی در فرآیند احداث بزرگراه شهید کلانتری: جاده میان‌گذری که قسمت عمده‌ای از آن، به جای استفاده از ستون‌های متعدد، از طریق خاکریزی در آب دریاچه اورمیه احداث شده و سیستم طبیعی دریاچه را دچار تغییر کرده است. این تغییرات تنها به اثرات شیمیایی و زیستی محدود نشده، بلکه تغییر در نحوه رسوب‌گذاری در داخل دریاچه اورمیه و خشک‌شدن بخش‌هایی از دریاچه را به دنبال داشته است.
فقدان برنامه آمایش و مدیریت یکپارچه در کل حوضه آبریز دریاچه اورمیه :
هر یک از بخش‌های توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به طور جداگانه و بی‌اعتنا به برنامه‌های سایر بخش‌هایی که در این حوضه فعالیت دارند، به اقدامات مورد نظر خود می‌پردازند که گاه با قابلیت‌ها و ظرفیت‌های محیطی این حوضه سازگار نیست.
در انتها می‌توان به چند راهکار برای نجات دریاچه اورمیه اشاره کرد:
اختصاص‌درصدی از آب سدهای موجود در حوضه (به عنوان مثال ۲۰درصد) به دریاچه اورمیه، تغییر الگوی کشت از گیاهان با مصرف آب بالا به گیاهان با مصرف کم، کشت گیاهان مناسب مناطق شور، افزایش راندمان آبیاری با تغییر شیوه آبیاری از سنتی به مدرن، تعیین سقف توسعه منابع آب و اراضی کشاورزی با توجه به قابلیت‌های منابع آب حوضه و در نظرگرفتن لزوم حفظ بقا و پایداری دریاچه اورمیه و…
منبع مقاله:
روزنامه شرق – شماره ۱۷۱۶ – پنجشنبه ۵ / ۲ / ۱۳۹۲
http://tinyurl.com/bvx37kn
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر